خلاصة:
«تناسب بین حکم و موضوع» رابطهای میان حکم و موضوع است که سبب میشود از لفظ، موضوع متناسب با حکم، یا حکم متناسب با موضوع، به ذهن متبادر شود. کاربردهای متعددی برای تناسبات حکم و موضوع، در فهم ادله وجود دارد که در این نوشتار به موارد ذیل پرداخته میشود:
الف. توسعه (الغای خصوصیّت): در برخی موارد، با اینکه لفظ مذکور در کلام، عام نیست؛ اما تناسبات بین حکم و موضوع، موجب الغای خصوصیّت از لفظ شده و عرف معنایی وسیعتر از لفظ میفهمد.
ب. تضییق (انصراف): در برخی موارد، با اینکه لفظ، اوسع است و مقیّد به قیدی نشده، برخی از افراد آن به سبب تناسبات حکم و موضوع، به ذهن نمیآید و همین تناسب، منشا تضییق میشود که در اصطلاح به آن «انصراف» گفته میشود.
ج. کشف ملاک: علما معمولا برای کشف ملاک به اطلاق هیئت و یا مادۀ امر و نهی تمسک میکنند؛ اما راه کشف ملاک منحصر در اطلاق هیئت و ماده نیست، بلکه از تناسبات حکم و موضوع نیز میتوان کشف ملاک کرد.
در نوشتار حاضر، افزون بر موارد ذکر شده، پنج کاربرد دیگر برای تناسبات حکم و موضوع بیان شده و هر یک از این موارد مورد کنکاش قرار گرفته است
ملخص الجهاز:
باشد، باید به صراحت بیان کند؛ وگرنه لفظ به همان معنایی که عرف عقلا میفهمند، منصرف میشود؛ چرا که شارع مقدس با ورود به محیط عقلا، همانند آنان سخن میگوید و اطلاقگیری از الفاظ به صِرف این نیست که قیدی نباشد؛ بلکه معیار برای اطلاقگیری آن است که متکلم در مقابل این سؤال که آیا این فرض را نیز میگویی؟ پاسخ مثبت بدهد؛ شخص که لفظی را استعمال کرده و قید نیاورده، ممکن است از بعضی از فروض غافل بوده و اصلاً نمیدانسته که این لفظ چه مصادیقی دارد و یکی از مصادیق آن، چنین است و اگر متوجه بود، قیدی میزد؛ در اینطور موارد نمیتوان به اطلاق تمسک کرد؛ دستکم این است که عرف به جهت غفلت نوعی، مطلق برداشت نمیکند و شارع این برداشت را تخطئه نکرده است.
» گرچه این کلام نسبت به حالت عجز اطلاق ندارد و نمیتوان از این خطاب، برای صورت عجز کشف ملاک کرد؛ اما با توجه به تناسبات حکم و موضوع، عرف هنگامی که شخصی عاجز از نجات دیگری شود، ملاک را کشف کرده، لذا میگوید ملاک و مصلحتی فوت شد و نمیگوید با عجز وی، مأمورٌبه در فرض قدرت، بیمصلحت شد؛ بنابر این، در چنین مواردی که ملاک محرز است، هنگام شک در قدرت، عقل میگوید که اگر موافقت یقینی ممکن است، عمل را انجام بده و اگر احتمالی نیز ممکن است باید احتیاط کنی و جایی برای جریان برائت نیست.