خلاصة:
کتاب «بیان معانی الفاظ القران» تصنیف علی بن عبداله بن عباس (فو: 118 ه.ق.)- که در ضمن مجموعه ای مخطوط از رسایل قرانی است- در اصطلاح قرآن پژوهان، در فن وجوه و نظایر قرآن کریم است. این کتاب، اثری مستقل و ارزشمند در این زمینه به شمار می آید و در آن، وجوه معنایی 72 واژه از قرآن آمده است.
دانشمندان، کهن ترین اثر در این فن را کتاب «الاشباه و النظایر» مقاتل بن سلیمان بلخی (فو:150ه.ق.) می دانند و در این نظر، همداستانند. اگر صحت انتساب رساله مذکور به علی بن عبداله بن عباس، ثابت شود باید آن را کهن ترین نگاشته در این زمینه به حساب آورد که به نوبه خود، ارزشی ویژه خواهد داشت.
هیچ کدام از پنج نفری که در مصادر تراجم و رجال به این نام و نام پدر و جد، نامبرده اند، صاحب تالیف، شمرده نشده اند، با این وصف می توان قراین متعدد درون متنی و بروی متنی برای صحت انتساب این رساله به علی بن عبداله بن عباس، اقامه کرد.
ملخص الجهاز:
(نک:زرکشی،1/102 و نیز سیوطی،1/142 و نیز، شحانه،5)اگر ثابت شود رسالهء مورد بحث از علی بن عبد اللّه بن عبّاس(فو:118 هـ ق) است باید آن را کهن‌تین نگاشته در زمینهء وجوه و نظائر،قلمداد کرد و برای آن، اعتباری ویژه در این فن گشود.
آغاز و انجام رسالهء علی بن عبد اللّه بن عبّاس در این مجموعه در هردو نسخه، یکسان و تفاوت در محتوای آنها ناچیز است.
دلیل استاد حجّتی و فؤاد سزگین،چیزی جز عبارت«هذا الکتاب فی بیان معانی الفاظ القرآن من تصنیف علی بن عبد اللّه بن عبّاس»که گفتیم در صفحهء نخست رساله در دو نسخه مذکور است،نمی‌باشد و دلیل و شاهدی دیگر بر این مدّعا اقامه نکرده‌اند.
در کتاب‌های فهرست مخطوطات که در زمینهء علوم قرآن،تفسیر و غریب القرآن فراهم امده است،غیراز فهرست کتابخانه ملک و آیة اللّه مرعشی اثری از نام این رساله نیست(مانند کتاب معجم مصنّفات القرآن از شوّاخ اسحاق؛مععجم الدّراسات القرآنیّة عند الشّیعة الامامیّة،اثر عامر الحلو؛فهرست کتب علوم القرآن گردآمده توسّط عمادة شؤون المکتبات الجامعة الاسلامیة بالمدینة المنوّرة؛ فهرست مخطوطات دار الکتب الظاهریة-قمس علوم القرآن-از خیّمی؛المعجم الجامع الغریب مفردات القرآن الکریم-اثر سیروان؛مختصر البیان فی غریب القرآن از بدوی).
چون این بحث در شکل بررسی معانی غریب القرآن-که پیوند بسیار نزدیک باوجود معنایی الفاظ قرآن دارد-پیش‌از وی دربین صحابه،به‌ویژه در نزد پدر علی(عبد اللّه بن عباس) موردتوجّه است.
این‌ها،شواهدی بر صحّت انتساب این رساله به علی بن عبد اللّه بن عبّاس تابعی است4 نتیجه: کتاب مخطوط«بیان معانی الفاظ القرآن الکریم»اثری مستقل و ارجمند در وجوه و نظایر قرآن کریم است.
(
, 
, 
)
