مطالعۀ معماری و سیر تحول تاریخی زیارتگاه غایب در کاشان مقالة

در جنوب غربی کاشان و در فاصلۀ اندکی از گورستان فیض، زیارتگاهی مشهور به امامزاده غایب قرار دارد. بنا بر عکس‌های هوایی سال‌های 1335 و 1343 این بقعه در میان مزارع و باغ‌ها واقع‌شده است. امروز وضعیت تغییر کرده و واحدهای مسکونی و بناهای دیگر در همان حوالی مشاهده می‌شود، اما هنوز هم بخش وسیعی از محیط پیرامون بنا شامل باغ‌ها و اراضی زراعی است. بر اساس کتیبۀ سنگی، این بقعه زیارتگاه قائم آل محمد(ص) بوده و به سال 920ق ساخته یا تعمیر شده است. بنا شامل گنبدخانه‌ای در مرکز و فضاها و شبستان‌هایی پیرامون آن است و مسجد و حسینیۀ نوساز و حیاطی را نیز شامل می‌شود. همۀ این مجموعه در برِ معبری واقع شده که در جوار بقعه، مسقف شده است. آب‌انباری در سوی دیگر معبر و در برابر بقعه قرار دارد. مطالعۀ بنا نشان می‌دهد تخریب‌هایی در آن صورت گرفته و بخش‌های نیز از گذشته تاکنون بدان افزوده ‌شده است. علاوه بر این، بررسی نقشه و سازمان‌دهی فضایی بقعه نشان از آن دارد که بنا به‌تدریج شکل‌ گرفته است. لذا این پرسش مطرح است که اصل بنا چه بوده؟ در چه زمانی ساخته‌ شده و چه تغییراتی را نیز از سر گذرانده است. این مطالعه در پی یافتن هستۀ نخستین بقعه و روند توسعۀ آن است. روش تحقیق این مطالعه تفسیری‌تاریخی است و عمدۀ اطلاعات بر پایۀ مطالعه و مستندسازی بنا و محیط پیرامون آن و مصاحبه با افراد مطلع محلی جمع‌آوری‌ شده است. در عین‌ حال همۀ این اطلاعات به‌همراه اسناد موجود همچون کتیبه، تفسیر شده‌اند تا شکل اولیه و نحوۀ توسعۀ بنا روشن شود. نتایج تحقیق و از جمله مقایسۀ این بنا با نمونه‌های دیگر نشان می‌دهد که بنای اولیه بقعه‌ای کوچک بوده که احتمالاً بر جای یک بنای سرجه‌پیمایی ساخته ‌شده و سپس با دو فضای شمالی و جنوبی تکمیل ‌شده است. این ترکیب در دورۀ متأخرتر به بنایی نُه‌بخشی مشتمل بر یک گنبدخانه و هشت فضا در پیرامون تبدیل شده و با افزوده شدن بخش‌های دیگر، به شکل نهایی خود درآمده است.

In the southwest of Kashan, a short distance from Fayz Cemetery, there is a shrine known as the Ghayeb Shrine. According to aerial photographs of 1956 and 1964, this tomb was mainly located between farms and gardens. Although the current situation has changed slightly and residential units and other buildings can be seen in the vicinity, still, a large part of the surrounding area includes gardens and farmlands. According to the existing stone inscription, this tomb was the shrine of Ghaem al-e Mohammad and dated back to 1514. The building consists of a chamber in the center, other spaces, and Shabistans around it. It also includes a newly built mosque, a Hosseinieh (religious center), and a courtyard. The whole complex is located on a passage that is roofed next to the tomb. Also, a cistern is located on the other side of the passage and in front of the tomb. The study of the building shows that some parts have already been destroyed while some other parts have been added to it. Hence, the questions that are raised are how the building looked like in origin, when it was built, and what changes it has undergone. This study seeks to find the core of the original tomb and the process of its development. The research method is descriptive historical, and most of the information has been collected through the survey and documentation of the building and of its surroundings as well as interviews. All the information and documents have been interpreted to determine the original form and the following development of the building. The results showed that the original building was a small tomb built in place of a water management room (sarejeh peymayi), and then was developed and found this form, including a dome with eight spaces around it.

دو فصلنامه علمی کاشانشناسی ، بهار و تابستان ١٤٠١ دوره ١٥، شماره ١ (پیاپی ٢٨)، صفحات: ٣ـ٣٤ مقاله علمیپژوهشی مطالعۀ معماری و سیر تحول تاریخی زیارتگاه غایب در کاشان * حمیدرضا جیحانی محمد مشهدی نوشآبادی ** ستاره آقابیگی *** چکیده در جنوب غربی کاشان و در فاصلۀ اندکی از گورستان فیض ، زیارتگاهی مشهور به امامزاده غایب قرار دارد. نتایج تحقیق و از جمله مقایسۀ این بنا با نمونه های دیگر نشان میدهد که بنـای اولیـه بقعـه ای کوچـک بـوده کـه احتمالإً بر جای یک بنای سرجه پیمایی ساخته شده و سپس با دو فضای شمالی و جنوبی تکمیل شـده اسـت . مطالعۀ معماری و سیر تحول تاریخی زیارتگاه غائب تصویر ١: کتیبۀ بنا در کاشان 5 بدین ترتیب معلوم می شود که نام اصلی این مکان، زیارت قائم آل محمد بوده است که اشاره به امام دوازدهم شیعیان دارد. تمام این بخش ها به همراه ردیف فضاهای اصلی بقعـه کـه در غرب گنبدخانه قرار داشته اند، بعدها تخریب شده و به جـای آن دو فضـای مسـتطیل شـکل بـا سقف مسطح در غرب بقعه ساخته شدهاند (تصویر ٩ فضای شمارٔە ٨ و ٩). این بنا که دسترسی به آن میسـر نیسـت ، در گذشـته خانـۀ متولی بوده و هنوز هم کارکرد مسکونی خود را حفظ کرده است و علـیالقاعـده بخشـی از بقعـه نیست (تصویر ٩ فضای ١٥) دقیقاً روشن نیست که آیا در زمان ساخت مسـجد فضـای متنـاظری نیز در سوی غربی بقعه وجود داشته یا خیر؟ مطالعۀ معماری و اما عکس هوایی سال ١٣٤٣ نتیجۀ تغییرات پیش از دهۀ ١٣٤٠ را به صورت گستردهتـر نشـان سیر تحول تاریخی زیارتگاه غائب میدهد.