خلاصة:
ابوالمفضل شیبانی از محدثان فعالی است که نام وی در انبوهی از سندهای احادیث فریقین آمده است. یکی از مسئلههای مهم در رابطه با وی، مسئلۀ "تمییز مشترکات" و "توحید مختلفات" است؛ زیرا تعبیرهای بسیار گوناگونی برای نام بردن از او به کار رفته است، به گونهای که اگر دقت نشود، بخشی از آنها مجهول میمانند و به اتحاد آنها با ابوالمفضل پی برده نخواهد شد. در این مقاله، با واکاوی نام و نسب ابوالمفضل، توجه به سنّت اختصارگویی در ذکر نسب اشخاص، توجه به راوی و مرویعنه و تحلیل تصحیفهای انجام شده در نام وی، شمار قابل توجهی از این تعبیرها از جهالت به درآمدهاند و همزمان، محدثانی که شباهتهای بسیاری با ابوالمفضل داشته و ممکن است با وی اشتباه گرفته شوند، مشخص شدهاند و قرینههایی برای تشخیص آنها بیان شده است.
ملخص الجهاز:
در موارد بسیاری، حتی نام پدر نیز حذف شده و شخص مستقیماً به یکی از اجداد نزدیک یا دورش نسبت داده شده است؛ مثلاً نَسَب اصلی شیخ صدوق «محمد بن علی بن الحسین بن موسى بن بابویه» است، اما در موارد بسیاری از وی با تعبیر «محمد بن علی بن بابویه» 2 یا «محمد بن بابویه» 3 یاد شده است.
در نظر نگارنده، آثار خطیب بغدادی از مهم ترین منابع برای شناخت ابوالمفضل شیبانی است؛ چرا که نام ابوالمفضل دهها بار در تاریخ بغداد و دیگر آثار خطیب آمده است و دادههای قابل توجهی را میتوان از لابه لای همین موارد استخراج کرد؛ مانند مشایخ و شاگردان ابوالمفضل، موقعیتهای جغرافیایی و تاریخیِ اخذ و ادای حدیثِ وی و ...
در این میان، جعفر بن احمد قمی در کتابهای خود، استادش ابوالمفضل را در برخی موارد به شکل قابل تأملی مستقیماً به بعضی از اجدادش نسبت داده که باعث ایجاد تعبیرهای نادری درباره وی شده است: «محمد بن محمد الکوفی»، 1 «محمد بن بهلول»، 2 «محمد بن همام»، 3 «محمد بن مطر الکوفی» 4 و «محمد بن عبدالله بن عبید الله».
مؤید آن، این است ابن جوزی همین حدیث را با همین سند از خطیب بغدادی نقل میکند، ولی تعبیر «فقیه» را برای «محمد بن عبدالله بن بهلول» ذکر نمیکند؛ گرچه برای احمد بن علی نیز نمیآورد (ذم الهوی، ج 1 ص 78).