نقش مدارس در تألیف و کتابت آثار فقهی در دوره صفویه اول با استناد به نسخ خطی کتابخانه‌های ایران مقالة

هدف‌:‌ بررسی تطبیقی تعدد کانون‌های استنساخ آثار فقهی در دوره صفوی اول؛ بررسی فراوانی تعداد مدارس و میزان استنساخ آثار فقهی در مدارس دوره صفوی اول. مسئله اصلی این پژوهش، تعیین مراکز و مدارس استنساخ منابع فقهی و بررسی فراوانی آثار فقهی کتابت شده در مدارس شیعی در دوره صفوی اول است.قلمرو پژوهش (از نظر موضوعی، زمانی و مکانی)‌: با توجه به کثرت آثار فقهی کتابت شده در دوره صفویه و گستردگی موضوع، دامنه موضوعی این پژوهش، آثار فقهی کتابت شده در مدارس شیعی در دوره اول صفویه، از ابتدای حکومت صفویه تا عصر شاه عباس اول (از 907 تا 1038ق) و در محدوده جغرافیایی شهرهای مهم‌ ایران است.یافته‌های پژوهش:‌ الف) از میان 392 کتاب و رساله فقهی تألیف و کتابت شده در دوره صفوی اول، فقط در 86 نسخه از آثار فقهی مورد پژوهش، کانون استنساخ ذکر شده که بیشترین فراوانی استنساخ مربوط به مدرسه است که با 65 استنساخ در 47 مدرسه، فاصله معنی‌داری با بقیه کانون‌ها دارد که آن‌ها جمعاً دارای 20 استنساخ هستند. ب) در میان شهرهای ایران دوره صفوی اول، شهرهای مشهد و شیراز هرکدام با 9 مدرسه و اصفهان با 6 مدرسه دارای بیشترین مدارس شیعی با بیشترین فراوانی کتابت آثار فقهی بوده، سپس شهرهای کاشان با 4 مدرسه و تهران با 3 مدرسه و شهر حله عراق با 2 مدرسه و بقیه شهرها هر کدام با 1 مدرسه در رتبه‌های بعدی به لحاظ فراوانی استنساخ‌ آثار فقهی در مدارس شیعی قرار دارند.

Objective:‌ The main aim of this research is to determine the centers and schools for the reproduction of jurisprudential sources and to study the frequency of jurisprudential works written in Shiite schools in the first Safavid period.Methodology‌: Due to the extent of subject, the thematic scope of this research is the jurisprudential works written in Shiite schools in the first Safavid period, from the beginning to the era of Shah Abbas I (from 907 to 1038 AH) and within the geographical area of ​​important cities in Iran.Findings‌:‌ The research findings are: ‌ A) Out of 392 jurisprudential books and booklets written in the first Safavid period, only in 86 of the jurisprudential manuscripts under study, the center of reproduction is mentioned. B) Among the cities of Iran in the first Safavid period, the cities of Mashhad and Shiraz each with 9 schools and Isfahan with 6 schools have the most Shiite schools with the highest frequency of writing jurisprudential works. Then, the cities of Kashan with 4 schools and Tehran with 3 schools and the city of Hillah from Iraq with 2 schools and other cities each with 1 school are in the next ranks in terms of the frequency of reproduction of jurisprudential works in Shiite schools.Conclusion: Due to the need of Safavid kings to spread the Shiite Imami culture and belief after the official announcement of the Shiite religion in Iran, the establishment of Shiite schools in large and important cities was one of the plans of the Safavid kings in the Safavid period. By studying the writing centers of the first Safavid period among the studied jurisprudential works, the number of schools in Mashhad, Shiraz and Isfahan had a high frequency and the number of schools in Kashan and Tehran was in the next rank and the number of schools in Qazvin and Qom were in the last rank. In all schools of Iran and even schools of other countries, the jurisprudential works of famous Imami jurists and mainly books that are considered as a textbook have been written and copied.

ب ) در ميان شهرهاي ايران دوره صفوي اول ، شهرهاي مشهد و شيراز هرکدام با ٩ مدرسه و اصفهان با ٦ مدرسه داراي بيشترين مدارس شيعي با بيشترين فراواني کتابت آثار فقهي بوده ، سپس شهرهاي کاشان با ٤ مدرسه و تهران با ٣ مدرسه و شهر حله عراق با ٢ مدرسه و بقيه شهرها هر کدام با ١ مدرسه در رتبه هاي بعدي به لحاظ فراواني استنساخ آثار فقهي در مدارس شيعي قرار دارند. پس از بررسي نسخ خطي فقهي که در دوره صفوي در مدارس استنساخ شده ميتوان به رشد و توسعه فزاينده توليد آثار فقه اماميه در اين دوره و تداوم اين سير صعودي در دوره هاي بعدي پي برد و به اين نتيجه رسيد که دوره صفويه در جهت رشد فزاينده توليد منابع فقه شيعي، نقطه عطفي در تاريخ ايران به حساب ميآيد. بر اساس گزارش منابع تاريخي اين دوره مانند رياض العلماء و فهارس نسخ خطي عصر صفوي، افزايش ميزان تعليم و تعلم و تأليف و استنساخ کتب فقهي و حديثي شيعه و روند صعودي آن در مدارس ، آشکارا از فزوني و پيشرفت برخوردار بوده است . قلمرو پژوهش (از نظر موضوعي، زماني و مکاني ) با توجه به گستردگي موضوع ، دامنه موضوعي اين پژوهش ، آثار فقهي کتابت شده در مدارس شيعي در دوره اول صفويه ، از ابتدا تا عصر شاه عباس اول (از ٩٠٧ تا ١٠٣٨ق ) و در محدوده جغرافيايي شهرهاي مهم ايران است . PhD Thesis, History and Civilization of Islamic Nations, Faculty of Theology, University of Tehran.