خلاصة:
سدههای میانه تاریخ ایران به ویژه قرون سوم تا پنجم هجری قمری را می بایست دورهای عظیم و خیرهکننده در عرصههای علمی و فرهنگی بهشمار آورد. تاریخ ایران در این مقطع شاهد ظهور تعداد کثیری از نخبگان با اختراعات، اکتشافات و نوآوریهای بی شمار در عرصههای گوناگون علمی ـ فرهنگی بوده است. لذا نوشتار حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی در پی پاسخ به این سؤال اساسی است که دلایل و زمینههای ظهور نخبگان علمی در قرون سوم تا پنجم قمری کدام است؟ ضمنا در پرسشی ثانوی، ایدئولوژی حاکم بر جامعه و سیاستهای دستگاه حکومتی در این رخداد مهم چه نقشی داشته است؟ یافتههای پژوهش حکایت از آن دارد که علاوه بر آموزههای اسلامی، بایستی جامعه و حکومت تمدن ساز را در مولفه هایی چون سیاست آزاد اندیشی دینی، حمایت از علم و عالم، ایجاد اقتصاد پویا و رفاه اجتماعی بعنوان عوامل اصلی حرکت علمی و ظهور نخبگان در این دوره از تاریخ ایران به شمار آورد.
یافتههای پژوهش حاضر میتواند ضرورت قرار گرفتن برخی از مولفهها در سند پایه الگوی پیشرفت را تبیین کند و به ارائه سند الگوی ایرانی اسلامی پیشرفت یاری رساند.