خلاصة:
خطوط کلی سوره حجرات، ترسیمگر فرایندی دقیق و منسجم در نهادینه کردن ارزشهای اخلاقی و تربیتی است که جهت دستیابی بشر به تعالی و کمال تبیین شده است. این سوره که به عنوان اخلاقیترین سوره قرآن کریم شناخته میشود، از الگوهای متنوع ارتباطی در القای پیام مورد نظر به مخاطب بهره برده است که در این جستار، با رویکردی بر نظریه ارتباطی رومن یاکوبسن، به تبیین جلوههایی از اعجاز بیانی قرآن کریم در تجسّم مفاهیم تربیتی و اجتماعی پرداخته میشود. پژوهش حاضر ضمن تحلیل نقشهای زبانی و عناصر ارتباطی، بر اساس الگوی ارتباط کلامی یاکوبسن، به بازکاوی کارکردهای متفاوت این نقشها در سوره حجرات پرداخته است. میزان تأثیر نقشهای زبانی بر مخاطبان و بسامد هر کدام از آنها، شناسایی جلوههای متنوع ارتباطی بر اساس مفهوم آیات این سوره، از اهداف این پژوهش است. نتایج تحقیق نشان میدهد نقشهای زبانی، ابزاری کارآمد برای درک پیام آیات قرآنی و شیوهای مناسب در طرحریزی الگوهای ارتباطی، برای تأثیرگذاری هر چه بیشتر بر مخاطبان به شمار میرود. بیشترین بسامد نقشهای زبانی در سوره حجرات، بر اساس الگوی ارتباطی یاکوبسن، مربوط به نقش «عاطفی» در 13 آیه و کمترین بسامد نیز در نقش «همدلی» در 3 آیه است. همچنین نمیتوان نقش «ترغیبی» آیات این سوره را نادیده انگاشت؛ چرا که خداوند به عنوان فرستنده پیام، با استفاده از افعال متعدد امر و نهی، مفاهیم متعدد تربیتی و اجتماعی را برای مخاطبان تبیین نموده است.
Surah Al-Hujurat outlines a precise and coherent process of institutionalizing moral and educational values, explained for humans to achieve excellence and perfection. This surah, which is known as the most ethical surah of the Holy Qurʾan, has used various communication patterns to convey the intended message to the audience. The present research, while analyzing the linguistic roles and communication elements, based on Jacobsen's model of verbal communication, has investigated the different functions of these roles in Surah Al-Hujurat. This research aimed to illuminate the influence of language roles on the audience and the frequency of each of them, and to identify various communication effects based on the meaning of the ayahs of this surah. The results show that linguistic functions are an efficient tool for understanding the message of the Qurʾanic ayahs and a suitable way of planning communication patterns to influence the audience as much as possible. According to Jacobsen's communication model, the highest frequency of linguistic functions in Surah Al-Hujurat is related to emotive function in 13 ayahs and the lowest frequency is in conative function that appeared in three ayahs. In addition, the phatic function cannot be ignored in this surah, because God, as the sender of the message, has explained many educational and social concepts to the audience by using different verbs of command and prohibition.
ملخص الجهاز:
پژوهش هاي ادبي- قرآني کارکرد نقش هاي زباني در تبيين مفاهيم تربيتي - اجتماعي سوره حجرات، با تکيه بر الگوي ارتباطي رومن ياکوبسن الف * مسعود اقبالي الف استاديار، گروه علوم قرآن و تفسير، دانشگاه علوم و معارف قرآن کريم ، قم ، ايران واژگان کليدي سوره حجرات،یاکوبسن، الگوی ارتباطی، نقشهای زبانی چکيده خطوط کلی سوره حجرات، ترسیمگر فرایندی دقیق و منسجم در نهادینه کردن ارزشهای اخلاقی و تربیتی است که جهت دستیابی بشر به تعالی و کمال تبیین شده است.
ازجمله شيوههايي که در فهم معناي مقصود آيات و درک لايه هاي مفهومي قرآن مورد استفاده قرار مي گيرد، تجزيه و تحليل آيات بر مبناي مدل ارتباطي ميان گوينده کلام وحي (خداوند) و دريافت کنندگان پيام آيات است ؛ بدين معنا که عبارات و جملات به کار رفته در گفتمان قرآني ، حامل چه نوع پيامي براي مخاطب است و حيطه بندي نوع خطابهاي قرآني و بهرهگيري از ساختارهاي خاص زباني ، چگونه پيام مورد نظر را به مخاطب القا مي کند.
بر اين اساس، با توجه به نقش هاي شش گانه «فرازباني ، ارجاعي ، ادبي ، ترغيبي ، عاطفي و همدلي »، نحوه ارتباط ميان خداوند و مخاطبان در نهادينه سازي اصول تربيتي و اجتماعي سوره حجرات مورد بررسي قرار گرفته و کارکرد هرکدام از اين نقش ها در اين الگوي ارتباطي تبيين مي گردد.