خلاصة:
عبارت «خلیفة الله» به معنای جانشینی انسان به جای خداوند، در اعتقاد اسلامی جایگاه مهمی دارد و باور رایج در مذاهب اسلامی این است که انسان خلیفه و جانشین خداوند بر روی زمین است. در روایات مذاهب اسلامی واژه «خلیفة» گاهی به تنهایی و گاهی به صورت «خلیفة رسول الله» و گاهی به شکل «خلیفة الله» به کار رفته است. این پژوهش به دنبال بررسی سیر تطور رواج و مصادیق این عبارت در روایات مذاهب اسلامی است. گردآوری دادههای این تحقیق به روش کتابخانهای و اسنادی میباشد و روش انجام آن توصیفی ـ تحلیلی است و بر این اساس روایات مذاهب: زیدیه، اباضیه، شیعه امامیه و اهلسنت بررسی و تجزیه و تحلیل گردیده است. یافتههای این پژوهش نشان میدهد که در منابع مختلف مذاهب اسلامی واژه «خلیفة» و جمع آن «خلفاء»، در بیشتر موارد در معنای لغوی همراه واژههای «الله»، «رسول الله»، «کتاب»، «رحمن» و «رب العالمین» ذکر شدهاند. همچنین در روایات، مصداقهای مختلفی برای عبارت «خلیفة الله» به کار رفته است، گاهی برای مصداقهای عام مانند: فرشتگان، عالمان و اهلیقین و آمران به معروف و ناهیان از منکر، و گاهی برای مصداقهای خاص مانند: حضرت آدم(ع)، حضرت داود(ع)، حضرت محمد(ص)، امامان، بهخصوص امام علی(ع) و امام مهدی(ع) به کار رفته است. اما نکته حائز اهمیت این است که در روایات تمام مذاهب، در قرن اول و دوم قمری عبارت «خلیفة الله» یافت نمیشود و در این دوره واژه «خلیفة» به تنهایی یا به صورت عبارت «خلیفة رسول الله» مشاهده میگردد و از قرن سوم به بعد عبارت «خلیفة الله» در روایات به دفعات دیده میشود. این تحقیق میتواند آغازی برای کاوش بیشتر این عبارت در روایات باشد.