کارکرد منشِ بندگی بر اخلاق اجتماعی و محیط زیست از نگاه تصوف اسلامی مقالة

ارائه الگوها و راه‌کارهای اخلاقی در ارتباط با بهبود رابطه انسان با انسان و همچنین رابطه انسان با محیط زیست امروزه بسیار مورد توجه است. مفهوم عبودیّت و بندگی از مفاهیم مهم دینی در اسلام و به طور خاص در عرفان و تصوف اسلامی می‌باشد. هدف از این تحقیق ترسیم نمونه‌ای از اخلاق نوع دوستی و دگردوستی عملی و پاسداشت محیط زیست، با توجه به میراث کهن، غنی و ارزشمند تصوف اسلامی است. در منابع عرفان اسلامی برای مفهوم بندگی خداوند شروط و اصولی ذکر گردیده است که عمل، کاربرد، رعایت و پایندی به آنها منجر به بروز رفتار اخلاقی شایسته نسبت به انسان و طبیعت می‌شود. این تحقیق به روش کتابخانه‌ای انجام گرفته است و توصیف و تحلیل داده‌های جمع‌آوری شده نشان می‌دهد که اصول ضروری منشِ بندگی از دیدگاه عرفان اسلامی، شامل: تواضع و فروتنی، فقر و بی ملکی و خدمت، احسان و نیکوکاری می‌باشد. دستاورد این تحقیق نشان می‌دهد که تواضع منجر به تعامل بهتر انسان با انسان و دیگر موجودات می‌شود و از خود برتربینی و رفتار سلطه‌گرانه پیشگیری می‌کند و اعتقاد به فقر و بی ملکی منجر به قناعت بیشتر و حرص کمتر انسان در تملّک و مصرف منابع زیست محیطی می‌شود و اصل احسان و نیکوکاری منجر به خدمت و نیکوکاری به انسان و طبیعت می‌شود.

Providing ethical patterns and solutions in relation to improving the human-human relationship as well as the human-environmental relationship is very important today. The concept of servitude (ʿubudiyya) is one of the important religious concepts in Islam and especially in Islamic mysticism and Sufism. The purpose of this study is to draw a pattern of the ethics of practical altruism and environmental protection, considering the ancient, rich and valuable heritage of Islamic Sufism. In the books of Islamic mysticism, conditions and principles have been mentioned for the concept of serving God, and acting, behaving and observing them leads to the emergence of proper moral behavior towards man and nature. This research has been done by library method and the description and analysis of the collected data show that the essential principles of the character of servitude from the perspective of Islamic mysticism include: modesty (tawaduʿ), poverty (faqr), service (kidma) and beneficence (ʾihsan). The results of this study show that modesty leads to better human interaction with humans and other creatures and prevents arrogance and domineering behavior, and belief in poverty and homelessness leads to greater human contentment and less greed to own and use environmental resources, and the principle of beneficence leads to service and help to man and nature.

قشيري، عبدالکريم ، لطائف الإشارات ، تحقيق ابراهيم بسيوني، مصر، الهيئۀ المصريۀ العامه للکتاب ، ١٩٨١م ، ج ١، ص ٣٩٣وج ٢،ص ٣٣٣؛ مستملي بخاري، اسماعيل ، شرح التعرف لمذهب التصوف ، محمدروشن ، تهران ، اساطير، ١٣٦٣ش ، ج ١، ص ١٣٦؛ سمعاني، احمد، روح الأرواح في شرح أسماء الملک الفتاح ، نجيب مايل هروي ، تهران ، انتشارات علمي و فرهنگي، ١٣٨٤ش ، ص ٢٠٧؛ بقلي، روزبهان ، مشرب الأرواح ، عاصم ابراهيم الکيالي ، بيروت ، دارالکتب العلميۀ، ١٤٢٦ق ، ص ١٣و١٤؛ رازي، نجم الدين ، منارات السائرين الي حضرة الله ومقامات الطائرين ، عاصم ابراهيم الکيالي، بيروت ، دارالکتب العلميۀ، ١٤٢٥ق ، ص ١٨٠. ٥ بندگي ويژگي بنده است و با تواضع و خاکساري و اظهار عجز و افتادگي در مقابل خداوند به دست آيد و او بايد بداند که يک بنده است و اين صفت ويژه ي او است و بدون آن هيچ هستي و ماندگاري ندارد، و هنگامي که اين را بداند مانند خاک تواضع کند٦؛ زيرا هيچ موجودي متواضع تر از خاک نيست ، پيوسته در زير قدم است ، و اگر بر بالا اندازند سوي پائين آيد٧ و هر کس بتواند خويشتن را به زير پاي خلق افکند، به دولت دنيا و آخرت ميرسد و هر چه خود را پائين تر برد برتري بيشتري يابد٨. ٢. بقلي، روزبهان ، تفسير عرائس البيان في حقائق القرآن ، احمد المزيدي، بيروت ، دارالکتب العلميۀ، ٢٠٠٨م ، ج ٢، ص ٥٤٥؛ سلمي، ابوعبدالرحمن ، مجموعۀ آثار السلمي، تهران ، مرکز نشر دانشگاهي،١٣٦٩ ش ، ج ١، ص ١٤٠و١٤١.