خلاصة:
بیان مسیله: مسجد جامع ساوه با وجود قدمت زیاد و باقی ماندن از دوران اولیه اسلامی، سلجوقی، ایلخانی و صفوی آن گونه که شایسته است بررسی نشده و آنچه از گذشته تاکنون به عنوان نتایج کاوش ها ارایه شده بسیار اندک و حاوی ابهاماتی است که باید مورد بازنگری قرار گیرد. در بازدید میدانی اخیر در تاریخ 4 خرداد سال 1401 نکاتی کشف شد که تاکنون در هیچ مقاله یا گزارشی ذکر نشده، از جمله مواردی درباره چارتاقی، تزیینات معرق گچی در شبستان اولیه ستون دار، ناوهای گرداگرد مسجد و محراب های گچی سه گانه در امتداد محراب قبله.
هدف پژوهش: برای دست یابی به الگوی اولیه مسجد با تکیه بر پیشینه تاریخی بنا و سیر تحولات آن در دوران مختلف، ضروری است آراء موجود بازنگری و به رفع ابهامات براساس بازدید میدانی اخیر پرداخته شود.
روش پژوهش: روش تاریخی- اسنادی و گردآوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای و میدانی (مصاحبه با پژوهشگران و بازدید میدانی) است، سپس اطلاعات دسته بندی و جهت پاسخ به برخی ابهامات و تناقض ها با یافته های اخیر مطابقت داده می شود.
نتیجه گیری: جامع ساوه یکی از مساجد کهن ایران با شبستان ستون دار (الگوی مسجد پیامبر) و آثاری از دوران سلجوقی، ایلخانی، صفوی و قاجار است که با آنکه ویژگی های منحصربه فردی دارد اما تاکنون در هاله ای از ابهام مانده است. شواهد قدمت بنا را احتمالا پیش از مسجد فهرج و تاریخانه می رساند. اقوال مبتنی بر وجود آتشکده نیز در تاریخ بنا آمده اما در مورد این مکان نظرات مختلفی وجود دارد که برای هیچ کدام سند و مدرکی ارایه نشده است. یافته های اخیر نکاتی جدید در این بنا را نشان داد که پاسخ برخی ابهامات و راهگشای پژوهش های آتی خواهد بود.
ملخص الجهاز:
مسجد جامع ساوه در گذر زمان با تكيه بر روايات تاريخي و شواهد چکیده بیان مسئله: مسجد جامع ساوه با وجود قدمت زیاد و باقیماندن از دوران اولیۀ اسلامی، سلجوقی، ایلخانی و صفوی آنگونه که شایسته است بررسی نشده و آنچه از گذشته تاکنون به عنوان نتایج کاوشها ارائه شده بسیار اندک و حاوی ابهاماتی است که باید مورد بازنگری قرار گیرد.
نتیجهگیری: جامع ساوه یکی از مساجد کهن ایران با شبستان ستوندار (الگوی مسجد پیامبر) و آثاری از دوران سلجوقی، ایلخانی، صفوی و قاجار است که با آنکه ویژگیهای منحصربهفردی دارد اما تاکنون در هالهای از ابهام مانده است.
(به تصویر صفحه مراجعه شود) « در بازدید میدانی اخیر از مسجد مشخص شد در اين طرح شبستانهاي جنوبي و شرقی 8 دهانه، شمالي 9 دهانه و شبستان غربي 7 دهانه دارد که ناوهای (به طاق گهوارهای یا طاقآهنگ که روی ستونهای موازی دهلیز قرار میگیرد «ناو» گفته میشود مانند تصویر 6) میانی آن تبدیل به قوس شده است (تصویر 7).
(به تصویر صفحه مراجعه شود) احتمالاً در قرن دوم، مسجد ساوه با طرح شبستان ستوندار در چهار طرف بوده است.
(به تصویر صفحه مراجعه شود) طبق بازدید میدانی احتمالاً مسجد اولیه در صدر اسلام فقط ستوندار بوده و به تدریج در دورههای مختلف الحاقاتی به این بنا افزوده شده است (همان) که با توجه به توضیحات متن و گمانهزنیها سیر تحولات شکل اولیۀ مسجد به صورت شماتیک با راهنمایی سید امیر منصوری در قالب چند پلان رسم شده است (تصاویر 21-23).