بررسی تطبیقی حجیّت عقل در دیدگاه محدث استرآبادی، شیخ انصاری و میرزا مهدی اصفهانی مقالة

نقل گرایی افراطی برخی از اخباریان و کم رنگ شمردن جایگاه عقل توسط برخی از ایشان، سبب شده تا این مکتب متهم به عقل گریزی گردد و تصوّر اوّلیه از اندیشۀ آنان این باشد که اخباریان عقل را به کلّی حجت نمی‌شمارند. از سوی دیگر انتقادات مبنایی میرزا مهدی اصفهانی _ به عنوان مؤسس مکتب معارفی خراسان_ به مفهوم شناسی عقل فلسفی سبب شده تا برخی آن را در کنار اخباریان در یک جبهه و در مقابل اندیشۀ اصولی قرار دهند و هر دو را منکر حجت عقل به شمار آورند، تا جایی که برخی مکتب معارفی خراسان را اخباری یا نواخباری خوانده‌اند. این مقاله بر آن است که با استفاده از منابع دسته اوّل ابتدا دیدگاه این سه مکتب را در خصوص حجیت عقل به درستی تبیین کند و سپس رابطۀ بین این سه دیدگاه و نقدهایی را که هر یک از این مکاتب بر دیگری دارند، طرح و نقد نماید.

لذا همان طور که اصولیان دیدگاه اخباریان را در قبال حجیت عقل مورد نقد قرار دادند، میرزای اصفهانی نیز موضع ایشان را مردود اعلام کرده است. این نوشته بر آن است که ابتدا دیدگاه اخباریان را در قبال عقل تبیین کند، سپس نقدهای شیخ انصاری _ به عنوان موسس مکتب اصولی نوین_ به این آراء را بیان کرده و آن را با دیدگاه‌های میرزای اصفهانی _ به عنوان مؤسس مکتب معارفی خراسان_ تطبیق دهد. احتمال اوّل: عدم حجّیت قطع قاطع: اصولیان بر این باورند که تنها حجّت بالذات، «قطع» است و حجّیت سایر حجج به آن بر می‌گردد (انصاری، فرائد الاصول، ج1، ص29). نقد احتمال اوّل در دیدگاه میرزای اصفهانی: در منظومۀ معارفی میرزای اصفهانی، قطع حجّت بالذات نیست (غروی اصفهانی، الاصول الوسیط، ص66 و معارف القرآن، 10 و 126و 138). البته باید توجّه داشت که میرزای اصفهانی قطع را حجّت بالذات نمی‌داند، ولی قاطع را حین قطع معذور می‌شمارد، چرا که قاطع حین قطع، عقلاً احتمال خطا نمی‌دهد و حجّیت سیرۀ عقلاء، به برکت نور عقل در جای خودش ثابت شده است (بنی هاشمی، انوار ملکوت، 2، 37). بر اساس آنچه بیان شد، در دیدگاه اصولی، «عدم حجّیت عقل» به معنای «لزوم واسطه گری شارع» مورد پذیرش نیست و هر آنچه عقل مستقلّ از نقل بدان امر کند، به عنوان یک حکم الهی تلقی شده و وجوب شرعی دارد. میرزای اصفهانی بر آن است که بداهتاً عقل در بسیاری از احکام شرعی روشنگری ندارد (غروی اصفهانی، الاصول الوسیط، ص66). 6- حجّت بالذات در دیدگاه میرزای اصفهانی، علم و عقل است.