خلاصة:
ادیان برخلاف آنچه که برخی ماده¬گرایان پنداشته¬اند، دربردارنده تأثیرات و کارامدی¬های مختلف هستند. یکی از نمونه¬های این کارامدی در مکتب شیعه، فتوای فقهای آن است. با مراجعه به تاریخ موارد متعددی از نفوذ فتوا و تأثیرات آن را می¬توان ملاحظه کرد؛ در این میان فتوای تحریم تنباکو از جانب میرزای شیرازی امروزه بمثابه یک نماد برای تبلور قدرت فتوای فقهای شیعه قلمداد می¬شود. با بررسی این فتوا می¬توان به آثار و پیامدهای گسترده¬ای که یک فتوا می¬تواند در اقشار مختلف جامعه برای زمان¬ها و حتی ملل مختلف ایجاد کند پی برد. فتوای کوتاه و قاطعی که چون آیات آسمانی در قلب¬ها نفوذ کرد و شکوهمندترین نهضت مردمی را پدید آورد که تا آن زمان در تاریخ بی¬مانند بود و یک سده پس از آن به انقلاب اسلامی منتهی شد. روش تحقیق در این نوشتار، تحلیلی – توصیفی و جمع¬آوری داده¬ها نیز اسنادی است. یافته¬های پژوهشی: 1- فتوای فقها و از جمله میرزای شیرازی یکی از موارد تبلور قدرت دین است 2- دین، ضمن نفوذ در لایه¬ها و سطوح متنوع اجتماعی حتماً در زیست جهانِ مردم، بیشترین نقش را دارد و قدرتمندترین شاکله حیات اعتقادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی است. 3- نفوذ و مقبولیت فتوا در بین مردم، نشانه¬ی پیوند جامعه ودین و تبلور دین اجتماعی است.4- مقبولیت فتوا در اجتماع به مثابه حکم الهی، حکایت از تعبد جامعه در ابعاد احکام دینداری است.5- فتوا ضمن بیان حکم الهی، سبک زندگی و فرهنگ عامه را نیز متأثر می¬سازد.6- هنجارهای جامعه میتوانند متأثر از فتوا شکل بگیرند.
ملخص الجهاز:
در اين مقال ضمن بهره گيري از اسناد و منابع مرتبط ، به بررسي ايـن نکتـه مـيپـردازيم کـه عوامل کارکردگرايانه ي فتاوا و بالاخص فتواي تحريم تنباکو چيست و چگونه فتواي مزبور منجر به رفورم در بستر جامعه و فرهنگ گرديد و بيـانگري واضـح بـراي نقـش کـارکردي دين و نقض انديشه ي مارکسيسم در عدم کارايي آن است ، نهضت و رفورمي که شعاع آن نزديک به يک سده بعد از آن ، منتهي به رخداد بزرگ قرن يعني انقلاب اسـلامي ايـران بـه زعامت مرجعي ديگر وبا همـان انديشـه ي بهـره وري از ديـن بـراي اصـلاح امـور اجتمـاعي گرديد.
در تاريخ شيعه ، ميرزاي شيرازي با صدور فتواي منحصر بفردش در تحريم اسـتفاده از توتون و تنباکو، ضمن آنکه قدرت نفوذ مردمي و اجتماعي علماي شـيعه و فتـواي ايشـان و اساسا کارکرد نهاد دين و شعاع تأثيرگذاري آموزه هاي آن در ميان تـوده هـاي اجتمـاعي را عيان نمود، موجب شد که مـوجي از همراهـي مـردم و مبـارزه عليـه اسـتعمار و اسـتبداد در کشور شکل بگيرد؛ موجي که در ادامه در مسير نهضـت مشـروطه قـرار گرفـت و نهايتـا در انقلاب اسلامي ايران هضم و جذب شد.
( ابـن بابويـه ، محمـد بـن علي، شيخ صدوق ، کمال الدين و تمام النعمه ، ٣٨٠ ق ) هرچند پيرامون ميرزاي شيرازي و فتواي مؤثرش ، آثار مکتوب اعم از کتب و مقالات و پژوهش هايي صورت گرفته اسـت ، لـيکن هنـوز هـم بسـياري از ابعـاد تأثيرگـذار فتـواي تاريخي اين مرجع شيعي بويژه از حيث کارامدي اجتماعي و حتـي اقتصـادي ديـن نيازمنـد واکاوي و تحقيق بيشتر است .