بررسی تطبیقی وجوه تعالی مفاهیم سوررئالیسم در رسالۀ قشیریّه مقالة

سوررئالیسم دارای اصولی است که مهم‌‌ترین آن‌‌ها عبارتند از تخیّل، نگارش خودکار، تصادف‌‌عینی، امر شگفت و جادو، خواب و رؤیا و ... . هرچند این مکتب در اروپا مطرح شد و رسمیّت یافت، امّا پیش از آن نمودهایش در عرصه‌‌های مختلف هنری و از جمله ادبیّات جهان دیده می‌‌شود. یکی از این عرصه‌‌ها، متون صوفیّۀ زبان فارسی است که از مدّت‌‌ها پیش، جلوه‌گاه نشانه‌‌های سوررئالیسم بوده است؛ رسالۀ قشیریّه نیز یکی از این متون است. در اهمّیّت ویژگی سوررئالیستی این کتاب باید گفت که هرچند رسالۀ قشیریّه جزو اوّلین متون تعلیمی عرفان است و نویسندۀ آن بسیار محتاط است که اثرش از امور شبهه‌‌ناک مانند خیال، شطح و نگارش خودکار- آن‌‌گونه که مدّنظر سوررئالیسم است- خالی باشد؛ امّا با وجود این، ویژگی‌های سوررئالیستی چون خواب و رؤیا، امر شگفت، دیوانگی و جنون، ناتوانی عقل، وحدت و نقطۀ علیا، نکوهش و ردّ دنیا، آزادی و ... در آن برجسته است؛ در این میان مفاهیمی چون خواب و گشایش حقیقت، امر شگفت و کرامت، دیوانگی و ردّ دنیا از بسامد بیشتری برخوردار هستند. همچنین باید گفت تقریباً تمام مؤلّفه‌‌های سوررئالیستی این کتاب- مخصوصاً نگارش خودکارو آزادی- تفاوت‌‌هایی اساسی با مفاهیم مشابه در اندیشۀ سوررئالیست‌‌ها دارند؛ این وجوه تمایز و دقّت و وسواس قشیری در طرح شرایط و مراحل سلوک، از تعالی اندیشۀ‌‌ قشیری در مقابل مکتب سوررئالیسم حکایت می‌‌کند.

The most important surreal principles are imagination, automatic writing, objective accident, wonder and magic, and dreams and visions. Although this school was introduced and recognized in Europe, it had already been featured in various artistic arenas of world literature. One of these arenas is Sufi texts of Persian language which have long served as hallmarks of surrealism. Al-Risala al-Qushayriyya is also one of these texts. Although al-Qushayriyya treatise is one of the first written teachings of mysticism whose author is so cautious to rid his work of all that is suspicious such as fantasy, rhythm and automatic writing - supposed to exist in surrealism - its surrealistic features (including dream, wonder, madness and dementia, inability to reason, unity, condemnation and denial of the world, freedom, etc.) are prominent. Meanwhile, concepts such as sleep and disclosure of truth, wonder and dignity, insanity and rejection of the world are more frequent. It should also be said that almost all of the surrealistic components of this book have fundamental differences with similar concepts in the surrealistic realm. In case of automatic writing and release, the difference is remarkable. Such distinctions convey excellence and superiority of Al-Qushayri’s thought against surrealism. In addition, Al-Qushayri’s accuracy and obsession in raising these issues resulted in considering terms, conditions and steps for any concept which cannot be seen in Surrealism.