خلاصة:
منطق دانان مسلمان به پیروی از فخر رازی دو اصطلاح قضیه حقیقیه و خارجیه را به ادبیات منطقی خود افزوده اند که در نگاه بدوی در آثار ارسطو و شارحان یونانی اش وجود ندارد. با وجود این نشان می دهیم که هرچند ارسطو هنگام بحث از قیاس های مطلق (غیروجهی) مثال هایی برای قضیه مطلقه ذکر کرده است که قضیه حقیقیه هستند، اما هنگام بحث از قیاس های مختلط (مرکب از مقدمه های وجهی و غیروجهی) در بسیاری از موارد برای قضیه مطلقه مثال هایی آورده است که تنها به صورت قضیه خارجیه می توانند صادق باشند و نه به صورت قضیه حقیقیه. با همه اینها، ارسطو در یک مورد عبارتی دارد که با صراحت تمام، استفاده از قضیه خارجیه در قیاس را ممنوع می داند. در تعارض میان این یک تک عبارت صریح بر منع کاربرد قضایای خارجیه و آن همه مثال های فراوان که قضیه خارجیه هستند چه باید کرد؟ برخی از مفسران معاصر احتمال داده اند که این تک عبارت از افزوده های بعدی ارسطو و در پاسخ به اعتراض های دانشجویان و دستیارانش بوده است. در هر صورت، قیاس های موجهاتی ارسطو، چنان که برخی از منطق دانان مسلمان مانند ابن سینا، فخر رازی و خونجی به صراحت نشان داده اند، نسبت به قضیه های حقیقیه و خارجیه حساس هستند؛ هرچند تا کنون، هیچ منطق دانی را سراغ نداریم که احکام این قیاس ها را برای قضیه های حقیقیه و خارجیه به صورت کامل و دقیق بررسی و استخراج کرده باشد.
Following Fakhr Razi, Muslim logicians indentend two technical terms: haqiqi and khariji propositions, which prima facia are absent from Aristotle’s works as well as from the wrorks of his followers. We show that although Aristotle used haqiqi propositions for his absolute syllogisms, he utilised khariji ones for his modal syllogisms. However, he has a pssage that prohibits the use of khariji propostions in modal syllogisms. Now, what to do dealing with conflict between this explicit passage and those many exapmles? Some contemporary commentators proposed the possibility that the passage is from his students. Anyway, Aristotle’s modal syllogisms are sensetive to the division of propositions into haqiqi and khariji, although we couldn’t find any historian of logic who investiegatied carefully and completely the syllogisms form this perspective. Keywords: Arisotole, haqiqi proposition, khariji proosition, modal syllogism. Keywords: Arisotole, haqiqi proposition, khariji proosition, modal syllogism. Keywords: Arisotole, haqiqi proposition, khariji proosition, modal syllogism.
ملخص الجهاز:
در هر صورت ، قیاس های موجهاتی ارسطو، چنان که برخـی از منطـق دانـان مسـلمان ماننـد ابن سینا، فخر رازی و خوَنجی به صراحت نشان داده انـد، نسـبت بـه قضـیه هـای حقیقیـه و خارجیه حساس هستند؛ هرچند تا کنون ، هیچ منطق دانـی را سـراغ نـداریم کـه احکـام ایـن قیاس ها را برای قضیه های حقیقیه و خارجیه به صورت کامـل و دقیـق بررسـی و اسـتخراج کرده باشد.
مثال ١ نخستین مثال از مواردی که ارسطو گزاره های کاذب را به عنوان گزارة صادق به کار مـیگیـرد هنگامی است که او نتیجۀ قیاس شکل اول مرکـب از صـغرای ضـروریه و کبـرای مطلقـه را بررسی میکند و میخواهد ببیند که آیا نتیجۀ ضروریه به دست میدهد یا خیر؟ شکل ١ Barbara صورت استدلال : صغری: Aهر ج ب است به ضرورت (به تصویر صفحه مراجعه شود) ارسطو بر این بـاور اسـت کـه ایـن قیـاس همـواره نتیجـۀ ضـروری بـه دسـت نمـیدهـد (ارسطو ١٣٧٨ ص ١٩٤ تحلیل اول ٣٣-a٣٠٢٤).
مثال نخست بـرای ضـرب نخسـت از شکل دوم است : شکل ٢ Cesare صورت استدلال : صغری: Eهیچ ج ب نیست (به تصویر صفحه مراجعه شود) مثال نقض ارسطو برای ایـن ضـرب چنـین اسـت (ارسـطو ١٣٧٨ ص ١٩٦ تحلیـل اول (به تصویر صفحه مراجعه شود) (به تصویر صفحه مراجعه شود)در این مثال ، صغری، «هیچ سفید حیوان نیست »، گزاره ای کاذب است کـه بـرای نمونـه ، در فرض سیاه بودن همۀ حیوانـات (انحصـار سـفید در سـفیدهای غیرحیـوان ) یـا انحصـار حیوان در کلاغ ها مثلا، صادق میشود.