خلاصة:
بر اساس نظریۀ زبانشناسی ساختگرای یاکوبسن پیرامون نقش ارتباطی کلام بین مخاطب و گوینده، پیامی معنادار رد و بدل میشود که از طریق یک مجرای فیزیکی انتقال مییابد. از این الگوی ارتباطی میتوان در تمامی کنشها و روابط کلامی بهره گرفت. طبق نظریۀ یاکوبسن، ارسال پیام نیاز به زمینهای دارد که این زمینه یا رمزی است یا در قالب کلام گنجانده میشود. این الگو ابتدا توسط افرات مطرح گردید سپس یاکوبسن نظریۀ او را تکمیل نمود، یاکوبسن این نظریه را در شش حیطۀ نقش فرازبانی، همدلی، ادبی، ترغیبی، ارجاعی و عاطفی بررسی نمود. قصیدۀ مدحی یکی انواع پرکاربرد شعر در تاریخ ادبیات ایران زمین و شعر فارسی و بهویژه در سبک خراسانی است که هدف اصلی آن گزارش و بیان احساسات و عواطف گوینده و شاعر نسبت به ممدوح است. در این پژوهش که به شیوۀ توصیفی- تحلیلی و با بهرهگیری از شیوۀ مطالعات کتابخانهای و اسنادی صورت گرفته است، نقش ارتباطی زبان را در قصیدهای مدحی از عنصری را بر مبنای الگوی ارتباطی یاکوبسن مورد بررسی قرار دادهایم. نتایج بررسی در این جستار نشان میدهد که این قصیده بهسمت محور همنشینی و ترکیب گرایش دارد. در کنار گرایش به محور همنشینی شاعر از فرایند انتخاب نیز استفاده کرده است بدینمعنا که هر بیت هم بر روی محور افقی و هم محور عمودی کلام حرکت کرده است. بر این اساس عملکرد همتراز دو فرایند انتخاب و ترکیب بر روی محور جانشینی و همنشینی در قصیده بسیار است و این مساله از یکسو سبب ایجاد نشانداری همنشینی و بهنوعی وضوح دردرک مفهوم و از سویی دیگر سبب ایجاد نشانداری جانشینی و بهنوعی پیچیدگی متعادل و بسیار بهجا در قصیدۀ مذکور شده است.
ملخص الجهاز:
در رویکردهای زبانشناسی اساساً پرسشهایی از این نوع مطرح است که کلام یا متن چیست و چگونه شکل میگیرد؟ چه عواملی تعیینکنندۀ معنا یا مفهوم کلام است یا در ساختار صوری و معنایی متنتأثیر گذار است یا در ساختار صوری و معنایی متن تأثیرگذار است؟ تا به امروز از سوی زبانشناسان پژوهشها و بحثهای فراوانی درخصوص نقشهای زبان مطرح شده است اما به نظر میرسدیکی از بهترین و کاملترین نظریات مطرح شده متعلق به یاکوبسن باشد چراکه نسبت به سایر طرحها دارای طرحی جزئینگر و در عین حال، جامعتر و کاملتر است؛ بهصورتی که میتوان این نظریه را در قالب جمله و متن یا حتی انواع مختلف ادبی مورد استفاده قرار داد و به کار بست.
پزوهش پیش رو در پی پاسخ به این پرسشهاست: کارکردهای زبانی نظریۀ یاکوبسن در شعر عنصری کدام است؟ و کدام یک از نقشها و کارکردهای زبانی نظریۀ یاکوبسن در محدودۀ مورد بررسی برجستهتر است و دلیل این برجستگی چه میباشد؟ پیشینۀ تحقیق نخستین کسی که دربارۀ گوینده مدار و فرستنده مدار بودن انواع ادبی نکاتی را مطرح کرد رومن یاکوبسن بود که در کتاب «روندهای بنیادین در دانش زبان» شش جنبۀ ارتباطی را مد نظر قرار داد.
در بین مقالات انجام شده در ایران آقابابایی، ایرانزاده و صفوی (1395)، در مقالهای با عنوان «بررسی ساختار ادب غنایی از دیدگاه زبانشناسی با تکیه بر نظریۀ نقشهای زبانی یاکوبسن» ابتدا به تعاریفی از انواع ادبی و به ویژه ادبیات غنایی پرداختهاند آنگاه به بررسی نظریات یاکوبسن در این نوع ادبی با توجه به مثالهای مختلفی از شعر غنایی توجه نمودهاند.