خلاصة:
براساس طبقه بندی علوم ابونصر فارابی، علم مدنی (اجتماعی) مسلمین شامل دو علم کلام و فقه است و می توان مدعی شد که اندیشه مدنی (اجتماعی)، عمدتا توسط فقها متکلمین رقم خورده است. در این دوره تاریخی حداقل سه کلان مسیله غیبت کبرای امام دوازدهم شیعیان، ترجمه علوم یونانی و تاثیرات آن در محیط بغداد و حکومت سیاسی آل بویه سهم مهمی در تحولات آن دارند. شیخ مفید، به عنوان فقیه متکلم بزرگ شیعی و بنیانگذار مکتب کلامی فقهی بغداد، نقش مهمی در تحولات مدنی و اجتماعی شیعیان در این دوره حساس تاریخ تشیع داشته است. در این مقاله کوشیده ایم با اتکا بر این مقدمه و با بهره گیری از روش شناسی بنیادین، مبادی معرفتی و غیرمعرفتی موثر بر شکل گیری اندیشه اجتماعی (مدنی) شیخ مفید احصا و صورت بندی شود. در این صورت بندی، به تاثیرات مکتب قم (شیخ صدوق و شیخ کلینی) به عنوان مبادی معرفتی شیخ مفید و صورت بندی جدید شیخ مفید از این مبادی معرفتی با نظر به شرایط تاریخی اجتماعی خاص خود اشاره شده است. در پایان به ضرورت تحقیق درباره اندیشه اجتماعی دیگر فقها متکلمان شیعی قبل و بعد از شیخ مفید نیز اشاره کرده ایم.
ملخص الجهاز:
دوره تاريخي حيات شيخ مفيد که اين مقاله بدان مي‌پردازد، دست‌کم واجد سه ويژگي هم‌زماني با حکومت آل‌بويه در بغداد (و ري)، تجربه ترجمه علوم يوناني و شکل‌گيري مباحثات عقلي در محيط بغداد و در نهايت، آغاز غيبت کبراي امام دوازدهم شيعيان و دشواري‌هاي خاصي است که فقيه ـ متکلمان شيعي براي اداره امور شيعيان در پيش‌روي داشته‌اند.
اين کتاب از جهت کامل و جامع بودن، بهترين اثر در زبان فارسي تا زمان نگارش اين مقاله است، اما اولاً منحصر به انديشه‌هاي کلامي شيخ مفيد باقي مانده و توجهي به آثار فقهي و ديگر آثار او نداشته و ثانياً متمرکز بر انديشه اجتماعي او نيست و آنها را در بستر تاريخي ـ اجتماعي خودش مورد تحقيق قرار نداده است.
4. زمينه‌هاي تاريخي ـ اجتماعي غيرمعرفتي عوامل و زمينه‌هاي مؤثر بر انديشه اجتماعي شيخ مفيد، بي‌ترديد بي‌شمارند، اما در اين مقاله به سه زمينه و عامل سياسي (حکومت آل‌بويه در بغداد)، فرهنگي (محيط عقل‌گراي بغداد که تحت تأثير ترجمه علوم يوناني قرار داشت) و تاريخي درون‌ديني (غيبت کبراي امام دوازدهم شيعيان) اشاره خواهيم کرد.
اما اگر از منظر فارابي که در محيط فکري بغداد بوده، به کلام به عنوان علم مدني جهان اسلام بنگريم، اين قاعده مخصوصاً با نظر به ضرورت اثبات امامت در دوره غيبت کبرا و تلاش براي رفع حيرت تاريخي ـ اجتماعي شيعيان، ناگزير تبعات بسيار گسترده‌اي در قلمرو حيات اجتماعي به دنبال خواهد داشت که آنها را در چهار پيامد طبقه‌بندي کرده‌ايم؛ چه آنکه در نظر فارابي، کلام، علم اقناع امت است و يکي از مهم‌ترين مسائل نيازمند اقناع در اين دوره غيبت امام معصوم( است.
(
, 
, 
)
