خلاصة:
زبان فارسی یکی از زبانهای زندهی دنیا است که سرشار از آموزههای اخلاقی، حکمی، عرفانی و... است. اگر بگوییم زبان فارسی یکی از سرمایهدارترین زبانهای دنیاست، سخنی به گزاف نگفتهایم و آثار بزرگانی مانند: فردوسی، خیام، نظامی، خاقانی، مولوی، سعدی، حافظ و... سرمایههای این زبان هستند که باعث جاودانگی آن شدهاند. در زمینة شعر و عرفان میتوان ادّعا کرد که زبان فارسی شاهبیت همة زبانهای دنیاست. خیام یکی از بزرگان فارسیزبان است که در علوم گوناگون مهارت داشته است. اما از آنجایی که اطلاعت دقیقی در مورد زندگی این شاعر در اختیار نداریم و مفسران، با توجه به رباعیات، در مورد ایمان، اعتقاد و همچنین طرز فکرش گمانهزنیهای بسیاری کردهاند، بر این شدیم که با تکیه بر رباعیات این مسئله را مورد بررسی قرار دهیم. این تحقیق افکار خیام را از منظر اشعارش مورد بررسی و تفسیر قرار داده است.
ملخص الجهاز:
» (کیوان قزوینی،10:1345) بیشتر کسانی که درمورد رباعیات خیام نظر دادهاند، او را کافر و ملحد خواندهاند؛ فارغ از این که جملات و عبارات در زبان فارسی دارای معانی گوناگونی هستند؛ رند حافظ، ولی و مرشد است، شراب عرفا، شراب انگوری نیست و میخانة شعرای ایرانی، جایگاه شراب خواران و میپرستان عیاش نیست؛ ولی بیشتر نویسندگان، جنبة انصاف را رعایت نکردهاند؛ صادق هدایت میگوید: « اگر یک نفر صد سال عمر کرده باشد و روزی دو مرتبه کیش و مسلک و عقیدة خود را عوض کرده باشد، قادر به گفتن چنین افکاری نخواهد بود.
» (عروضی سمرقندی،99:1331) تقریباً همة نویسندگان به صراحت میگویند که هیچ سندی مبنی بر اینکه تمامی رباعیاتی که به اسم خیام چاپ میشود سرودة خود حکیم باشد موجود نیست؛ دکتر ذبیحالله صفا تعداد آنها را 150 تا 200 رباعی برشمرده است: « بسیاری از رباعیهای فلسفی دیگر شاعران فارسیگو به وی نسبت داده شده است و به همین سبب است که هر چه به دورههای اخیر نزدیک میشویم، عدد رباعیات منسوب به خیام بیشتر میشود؛ اما رباعیهایی که بتوان گفت از اوست بنا بر دقیقترین تحقیقات، از میانة 150 تا 200 رباعی تجاوز نمیکند.
از آنجایی که هدف ما شرح عرفانی غزلیات نیست؛ بلکه ایمان و اعتقاد خیام، مورد نظر بوده است و هنوز جا برای کار در اشعار خیام بسیار هست و نیاز جامعه نیز میطلبد، بر خود لازم دیدم که با نوشتن این مقاله خدمتی ناچیز به دوستداران زبان فارسی و ارادتمندان خیام کرده باشم.