مروری اجمالی بر ساختار اندیشه سیاسی عنصر المعالی در قابوس نامه مقالة

در این نوشتار مؤلف سعی دارد با تأمل در ابواب مختلف کتاب قابوس‌نامه، اثر گرانسنگ عنصرالمعالی، ساختارهای حاکم بر اندیشه سیاسی او را رسم نماید. از این رو، مجموع ملاحظات مؤلف کتاب، در قالب هفت بخش جداگانه (اخلاقی، حکومتی، حقوقی، اقتصادی، فرهنگی، نظامی و تربیتی) آمده، و سپس ارتباط منطقی میان هفت رکن فوق توضیح داده شده است. نتیجه آنکه ضمن معرفی شدن دیدگاه سیاسی عنصرالمعالی، خواننده می‌تواند بسادگی ارتباط آن را با سایر عناصر فکری مؤلف کتاب دریابد.

"»البته، اصل اطلاع در نزد امیر عنصرالمعالی بیش از آنکه ناظر بر وظیفه پادشاه و دلسوزی نسبت به خلق باشد، رنگ امنیت و حفظ حکومت به خود می‌گیرد و عبارت: «باید وزیر تو آب بخورد تو بدانی»، نیز این امر را مسجل می‌کند که پادشاه را چشمها و دستهایی بسیار باید باشد تا اعمال همگان را ببیند و ضبط نماید، چرا که «اعتماد» نسبت به یکدیگر در این نظام کم است و - چنانکه دیدیم - اساسا نه در نظریه و نه در عمل، به آن هرگز اشاره نمی‌شود. برای اثبات این مدعا، امیر عنصرالمعالی از قول بوذرجمهر حکیم نقل می‌کند که علت انهزام ساسانیان آن بود که در کارهای بزرگ استعانت از غلامان کوچک جستند، یا اینکه عامل مفلس چون به کاری رسد همچون شالیزاری ماند که اول خود را از رود کرم وزیر سیراب می‌نماید وتا چنین نکند به دیگران توجهی ننماید (نفیسی، 1342، ص161). اما در ارتباط با جزء دوم که «تفریح» و «اوقات خوش» است، امیر سه اصل را متذکر می‌شود:اصل اول: ضرورت وجود تفریحعنصرالمعالی نه تنها ضرورت وجودی چنین اوقاتی را نفی نمی‌کند، بلکه پرداختن به امور جدی را در همه ساعات روز خوش نمی‌دارد (نفیسی، 1342، ص63):«حکما چنین گفته‌اند، شبانه روز بیست وچهار ساعت باشد، دو بهر بیدار باشی و یک بهر بخسبی هشت ساعت به طاعت حق تعالی و به کدخدایی مشغول باید بود و هشت به عشرت و طیبت و روح خویش تازه داشتن و هشت ساعت بباید آرامیدن."