خلاصة:
در این نوشتار ابتدا از مراکز علمی جهان اسلام از آغاز تا قرن هفتم هجری،یعنی دوران مکتب امام جعفر صادق علیه السلام،بیتالحکمه بغداد،الازهر قاهره،نظامیهها،مستنصریه و...،نیز دانشگاههای اندلس، خصوصا در شهرهای قرطبه و غرناطه دورنمایی ارائه شده،سپس به تأسیس نخستین دانشگاههای اروپا و ارتباط آنها با مراکز علمی جهان اسلام،مثل دانشگاه پاریس،دانشگاه مونپلیه و دانشگاه اورلئان در فرانسه،دانشگاه آکسفورد و دانشگاه کمبریج در انگلیس و دانشگاه ناپل،پالرمو،بولونیا و...در ایتالیا و دیگر دانشگاههای اروپا در کشورهای مختلف اروپایی نیز پرداخته شده است.سرانجام تأثیر دانشگاههای اسلامی بر مراکز علمی اروپا از ابعاد مختلف،بررسی شده است.
ملخص الجهاز:
"اما به نظر فیلیپ حتی و آلفرد گیوم،نخستین دانشگاه علمی و حقوقی اسلامی که علاوه بر پذیرش دانشجویان،وسایل زندگی آنها از قبیل مسکن،غذا و هزینه تحصیل را نیز فراهم میساخت و حتی سرمشق دانشگاههای بعدی جهان اسلامی و اروپای قرون وسطی بود، نظامیه است3که توسط خواجه نظامالملک تأسیس شد(456-458ق/1065-1067م).
1 نظامیه بغداد و نظامیههای دیگر که به تبع آن در سایر شهرها تأسیس شده بودند2 به دلیل حضور مدبرانه خواجه در برنامهریزی و سازماندهی امور آن،یکی از مراکز مهم علمی -مذهبی جهان اسلام به شمار میآمدند،بهطوری که نه تنها بهترین و عالمترین دانشمندان اسلامی در آنها گرد آمده بودند،بلکه برجستهترین دانشجویان نیز از آن فارغ التحصیل میشدند.
1 البته این نکته قابل ذکر است که دانشگاههای جهان اسلام در قرون وسطی،تنها محدود به الازهر،نظامیه و مستنصریه نبوده است،بلکه صدها دانشگاه و مدارس عالی با عنوانهای مختلف،در ممالک اسلامی وجود داشت که طالبان علم و دانش را به آغوش باز پذیرا بود.
1 سرازیر شدن سیل عظیم نوشتهها و ترجمههای دانشمندان اسلامی به اروپا از یک سو،و تنوع آن کتابها در مقایسه با موضوعات خاص و رشتههای مختلف از سوی دیگر،تحول بزرگی در رشد افکار دانشجویان آن قاره و دگرگونی نظام آموزشی دانشگاهها ایجاد کرده بود که البته نقش خود مسیحان اروپا هم در این تحول بزرگ بسیار چشمگیر بود،زیرا علاوه بر دانشجویان،پادشاهان و سلاطین نیز در امر تعلیم و تدریس علوم انسانی،اهتمام زیادی به خرج میدادند."