خلاصة:
جامعه مدینه و به تبع آن تمام سرزمین حجاز،در فرایند اجتماعیشدن و فرهنگپذیری اسلامی آموختند که چه رفتارهایی شرعی و کدام رفتار،معارض یا مخالف با مبانی اسلامی است.در این شرایط، معیار رفتارهای مناسب و رفتارهای نامناسب در جامعه اسلامی شکل گرفت.بهترین الگو و روش برای پذیرش مفاهیم نو و هنجارهای منطبق بر شرع مقدس اسلام،آموزهای قرآنی و سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بود. مهمترین اقدام اولیه پیامبراعظم صلی الله علیه و آله برای نهادینه کردن دین و شرعیات یا گرامی داشت هنجارها و ارزشهای منطبق با آموزهای قرآنی،اجرای دقیق نظارت اجتماعی بود.در این میان،دو سؤال اساسی مطرح خواهد شد:1-عامل مؤثر بر نظارت اجتماعی در دولت نبوی چه بود؟ 2-شیوه پیامبراکرم صلی الله علیه و آله در اجرای نظارت اجتماعی چگونه بود؟
تبیین مسئله تحقیق بر این دو فرضیه مبتنی است که اولا:ساخت هنجارمند جامعه مدینه و توسعه نظم و انضباط اجتماعی و حتی نظارت نهادی واسطهای در اجرای نظارت اجتماعی مؤثر بود،ثانیا:پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با دو شیوه رسمی و غیر رسمی-علاوه بر نظارت اجتماعی-به برقراری نظام عمومی و همنوایی رفتار نومسلمانان با هنجارهای تازه شکل گرفته در جامعه اسلامی،مبادرت ورزید.
ملخص الجهاز:
"یکی از مهمترین اقدامات نخستین پیامبراکرم صلی الله علیه و آله که با هدف توسعه نظم اجتماعی- سیاسی و ایجاد وحدت عمومی جامعه یثرب صورت گرفت و توانست به عنوان اقدامی کلیدی زمینهساز مهاجرت و بعد از آن،تشکیل حکومت نبوی در یثرب شود،انجام بیعت عقبه اول و دوم بود.
در بحث ضرورت و اهمیت نهاد نقابت همین بس که عزیمت و مهاجرت رسولخدا صلی الله علیه و آله و اصحابش به یثرب2و تشکیل حکومت سیاسی در آنجا هرگز به تعطیلی این نهاد منجر نشد،3بلکه همواره نهاد فرهنگی-تبلیغی نقابت به عنوان بخشی کارآمد،وظیفه خطیر تبلیغ دین اسلام و گسترش وحدت عمومی و توسعه نظم و انضباط اجتماعی و حتی نظارت نهادی واسطهای را بر چگونگی اجرای نظارت اجتماعی بر عهده داشت.
یکی دیگر از اقدامات مهم رسولخدا صلی الله علیه و آله که در تاریخ صدر اسلام به عنوان اولین فعالیت رسمی سیاسی-فرهنگی ایشان برای تأسیس نهادهای اسلامی بهشمار میآید،تأسیس کانون چند منظوره مسجد با کارکردهای وسیع سیاسی-اجتماعی و فرهنگی آن بود.
بدین ترتیب شاید بتوان در یک بررسی کلی اقدامات دولت نبوی صلی الله علیه و آله را در این زمینه به دو دسته بزرگ تقسیمبندی نمود: 1-آموزش مستقیم هنجارهای اجتماعی و ایجاد مناسبات رسمی با پارهای از تکالیف فردی و جمعی که به آشنایی مسلمانان با تکالیف اسلامی منجر میشد.
شیوه فرهنگی و اجتماعی از میان شیوههای متعدد و راهکارهای فرهنگی1مختلفی که پیامبراعظم صلی الله علیه و آله برای ایجاد تغییرات بنیادی و تعمیق ارزشهای اسلامی بهکار بستند،شاید مهمترین آنها را بتوان این گونه فهرست نمود: 1-ایجاد زمینه شناخت حقیقی خداوند و توسعه روابط انسانی با منشأ لایزال الهی و تعمیق نگرش توحیدی مسلمانان."