خلاصة:
فقه نظام، یک رویکرد در فقه حکومتی بهشمار میآید که هرچند قابل تسری به تراث فقهی
است. میتوان اولین بحث مدوّن آن را در مباحث شهید صدر یافت کرد که از فقه نظریه و
ترکیب میان احکام سخن گفته است. این پژوهش» فقه نظام را در دو سطح تبیین مفهومی و
روششناسی موضوعی و حکمی مورد بحث قرار داده است. در سطح اوّل» آرای شهید صدر و
شاگرد ایشان» استاد محسن اراکی بحث و در امتداد این دو دیدگاه» دیدگاهی بهعنوان ری مختار
در تبیین فقه نظام مطرح شده است. از همین منظرء تمایز فقه نظام از فقه المصالح و فقه معاصر
ازیکسو و تمایز نظام اجتماعی از نظام جهانی از سوی دیگر توضیح داده شد. در سطح دوم»
روش فقه نظام به لحاظ موضوعشناسی در دو حیث تحقیق اجتماعی و کشف نظام از مساله و
به لحاظ حکمشناختی مبتنی بر تبیین نحوه منجزیت خطابات شرعی درفقه نظام» امتداد احکام
فقه خرد و نحوه دلالت دلیل بحث شده است.
ملخص الجهاز:
در سطح دوم، روش فقه نظام به لحاظ موضوعشناسی در دو حیث تحقیق اجتماعی و کشف نظام از مسأله و به لحاظ حکمشناختی مبتنی بر تبیین نحوه منجزیت خطابات شرعی در فقه نظام، امتداد احکام فقه خرد و نحوه دلالت دلیل بحث شده است.
از این منظر، رویکرد فقهی مشهور در مقایسه با مکتب شهید صدر بهعنوان یک رویکرد گسسته توهم میشود و حال آن که باید نظاممندی فقه را با نظام مسائل مورد نیاز هر عصر سنجید و پذیرش مکتب شهید با تمام نوآوریها و مزایای خود به معنای اتهام فقیهان طراز شیعه در خصوص نظاموارگی احکام نیست.
بنابراین، با وجود آن که فقه نظام ناظر به نظامسازی و تأسیس کلان وضعیت مطلوب شارع است؛ اما باید برای رسیدن به چنین وضعیتی، از اوضاع موجود گذر کند و بر همین اساس، نیازمند فقهالمصالح است که شناخت مبانی آن، مقدمه التزام به مصالح شارع در مسیر تحقق فقه نظام است.
کشف نظام از مسأله موضوع حکم در فقه نظام مرکب از عناصر و مؤلفههای پیوستهای است که شناخت رفتار شرعی مکلفین در حوزه نظام اجتماعی و بخشهای آن و سپس تعلق حکم شرعی مستلزم آن است و باید برای موضوعشناسی در فقه نظام، این عناصر را کشف کنیم.
به تعبیر دیگر، موضوعات احکام در فقه نظام، مسائل و پدیدههایی هستند که در بستر نظام اجتماعی شکل میگیرد و به همین دلیل، برای موضوعشناسی نیازمند کشف نظام از مسأله هستیم.
بنابراین، تعلق خطاب به جامعه و نظامات ـ که متشکل از اتحاد میان افراد و اجزا است ـ در مرحله اول شامل شؤون میشود و سپس به نوع مکلفین سرایت مییابد.