خلاصة:
برخی از ابیات دیوان حافظ به دلایلی از جمله«رازناکی»،«دیرپایی»و به‌طور خلاصه«ابهام»و «ایهام»موجود در آنها از گذشته تاکنون محل بحث و تأمل بوده و شرح و تفسیرهای فراوان و متفاوت و گاه متضادی درباره آنها نوشته شده که بیت زیر نمونه‌ای از آنهاست: پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت آفرین بر نظر پاک خطا پوشش باد عده‌ای بیت را از دیدگاه عرفانی و جمعی از دیدگاه کلامی و برخی از دیدگاه‌هایی دیگر آن را شرح و تأویل کرده‌اند.شروحی که در دوره‌های متأخر نوشته شده و بر وجود«طنز»،«معما» یا«تشکیک»درباره بی‌خطایی صنع و آفرینش تأکید کرده و هرکدام بر وجود موارد یاد شده دلایلی را آورده‌اند. در این تحقیق با بررسی و نقد مهمترین آرا و نظریاتی که تاکنون در شرح و تأویل این بیت نوشته شده،چنین نتیجه گیری شده است که شرح ابیات غزلهای حافظ به صورت جداگانه نمی‌تواند همه مفاهیم موجود در بیت را دارا باشد،بنابراین لازم است برای به دست دادن تفسیری جامع از تک بیتهای موجود در غزلها علاوه بر محور افقی به محور عمودی ابیات نیز پرداخت تا نتیجه از جامعیت لازم برخوردار باشد.
ملخص الجهاز:
"» زیرا این حکمی ازلی است که انسان درمیان دو قوس صعودی و نزولی«اعلی علیین»و «اسفل السافلین»همیشه در سیر و حرکت باشد که اگر این‌گونه نباشد اختیار و انتخاب از او سلب شده است و چه بسا در این سیروسلوک به بالاترین مراتب کمال برسد و در جایگاه«انسان کامل»در تمامی هستی و مخلوقات خداوندی که درنظر او مجلی و مظهر حقند جز نکویی و خوبی و کمال چیزی نبیند و به حقیقت و به جان و دل به این نکته چنین اعتراف کند: هر آن چیزی که در عالم عیان است چو عکس آفتاب آن جهان است جهان چون خد و خال و چشم و ابرو ست که هرچیزی به‌جای خویش نیکو ست چه بسا بر اثر غلبهء حجابها و فرورفتن درتاریکیهای جهل و ظلم-به تصریح قرآن-و به مقتضای جنبهء خطاکاری،انسان در سیر نزولی خود به نشیبی برسد که بر صنع و آفرینش خرده‌گیری نماید و به دلیل کوتهی فکر و اندیشه این اندیشهء خطا از او سرزند که در صنع خطایی رفته است وگرنه این همه شرور و نقص که به چشم او در عالم هستی می‌آید از کجاست!؟ به نظر می‌رسد حافظ که با قرآن حشر و نشر بسیار داشته خود نیز به این دو جنبه وجودی انسان،توجه داشته،و پارادوکسی که در این بیت به نظر بسیاری از محققان آمده است ناشی از همین توجه باشد که شاعر نخواسته به صراحت به هردوی آنها-دو جنبهء وجودی انسان- اشاره کند؛لاجرم بیان خود را به گونه‌ای آراسته است که هردو معنا از آن به دست آید."
(
, 
, 
)
