خلاصة:
از ابعاد مهم تأثیر اسلام بر جامعه بشری، که ناشی از تأکید بر امر علمآموزی است، وسعت بخشیدن به دامنه کتابت، استنساخ و
خوشنویسی است. کاتب در این تمدن، هویتی روحانی و حرمتآمیز یافت، اما علیرغم همه اهمیت و قداستی که در قرون اولیه اسلام
برای امر کتابت به وجود آمد، به مرور، صبغه خوشنویسی و پرداختن به زیباییشناسی خط بر دیگر آداب نسخه نویسی از قبیل رعایت
صحت و امانت در انتقال متن پیشی جست و شایستگیهای اولیه لازم برای یک کاتب از قبیل دقت و سواد در هالهای از فراموشی و
اغماض، کمرنگ شد تا در نتیجه آن تصحیفات و تصرفات فراوانی از این رهگذر به دستنوشتههای تمدن ایران و اسلام راه یافت.برای آگاه ساختن اهل علم و نیز کتاب، آثار چندی در خصوص تصحیف به رشته تحریر درآمده و شکایاتی نیز از جانب مؤلفان و
مصنفان نسبت به برخی کاتبان و خوشنویسان ایراد گردیده، که حاکی ازتغییر و تبدیل محتوای آثار ایشان است. به طور خلاصه، علل
اصلی تصحیف و تصرف در آثار مستنسخ را میتوان به نوزده مورد خلاصه کرد:1. روش نقطه گذاری. 2. مرسوم نبودن حک و اصلاح در خوشنویسی. 3. عدم تخصص موضوعی کاتبان. 4. شباهت حروف و کلمات.
5. تکرار یا حذف کلمات هنگام کتابت. 6. تحولات زبان و شیوه املای متون. 7. انتخاب، حذف و اضافه در آثار منظوم. 8. به هم خوردن
نظم صفحات. 9. سرعت کتابت. 10. غفلت از مقابله و سماع. 11. عدم استفاده از علائم سجاوندی. 12. عدم رواج حرکت گذاری در خطفارسی. 13. اغراض کاتبان. 14. اسقاط کلمه در اثر فرسودگی نسخه. 15. تصحیح ذوقی متن. 16. خستگی کاتب. 17. نقص منابع
مراجعه. 18.کم سوادی برخی کتاب. 19. ناخوانایی نسخههای منقول عنه.
ملخص الجهاز:
"گلهء او به زبان فارسی را با اندکی تصرف باز میخوانم و جالب اینکه در بحث منع کاتب از تصرف،به دلیل رعایت ادب قلم ناچارم در کلمهای تصرف کنم و این خود یکی از دلایل تصرف در متن قابل شمار است: باد سرگشته بسان قلم آن(سهونویس) که بود تیشهء بنیاد معارف قلمش زینت صورت لفظ است خطش،لیک چه سود پردهء شاهد معنی است سواد رقمش46 محمود بن محمد در قوانین الخطوط خود از شاعری یاد میکند که از دست خطاط به تنگ آمده و ضمن اصلاح اغلاط او در نسخه و طبیعتا مخدوش نمودن خط او،در پشت دیوان خویش چنین نوشته: خوشنویسی چو عارض خوبان سخنم را به خط خوب آراست لیک هر جا در او ز سهو قلم گاه چیزی فزود و گاهی کاست کردم اصلاح آن من از خط خویش گرچه نآمد چنانچه دل میخواست هرچه او کرده بود با سخنم من به خطش قصور کردم راست56 یکی از رقعههای ملامنیر نیز که در شکایت کاتب غلطنویس نگارش یافته،این است: سیه چردگان سواد سخن که از نهانخانهء دل به در دو لخت لب رسیدهاند و از کوچهء قلم به فضای صفحه خرامیده،به دست کاتب سیهکاری گرفتار شدهاند که چون او غلطنویسی در این جزو زمان در هیچ قلرمو نیست."