خلاصة:
مفاد آیات 71 و 72 سوره مریم به این ترتیب است که همهء انسانها اعم از کافر و مؤمن به آتش جهنم وارد میشوند،اما افراد پرهیزکار نجات مییابند و ناپاکان و پلیدان در جهنم بهطور ابدی و جاودانه باقی میمانند.ادب عرفانی فارسی برطبق رسم دیرینهء خود -تأثر از نکات حساس و قابلتوجه فرهنگ قرآنی و اسلامی-از دو آیهء فوق بهطور گسترده متأثر شده و نویسندگان و شعرای عارف مشرب با تغییرات شگفتانگیزی به مسئلهء ورود همهء انسانها به جهنم پرداختهاند.نکتهء قابلتوجه این است که این موضوع-ورود همهء انسانها به جهنم و نجات مؤمنین و پرهیزکاران-یک سنت تغییرناپذیر الهی معرفی شده است.
ملخص الجهاز:
از جمله تأثرهای جالب و زیبایی که گاهی در بیان بعضی از بزرگان ادب فارسی به چشم میخورد،طرح معنا و مفهوم آیات 17 و 27 سورهء مریم است که در آن دو آیه در باب مسئلهء ورود همهء انسانها-پاکان و ناپاکان-به جهنم سخن رفته است و آن دو آیه به این ترتیب است: «و ان منکم الا واردها کان علی ربک حتما مقضیا ثم ننجی الذین اتقوا و نذرا الظالمین فیها جثیا» (احدی از شما انسانها باقی نمیماند مگر اینکه وارد آتش جهنم میشود؛زیرا که این مسئله یک سنت حتمی پروردگار سبحان است،البته پس از ورود همگان به آتش جهنم متقیان و پرهیزکاران را از آتش جهنم نجات میدهیم؛اما ظالمان و ستمگران را در جهنم رها میکنیم که به زانو درآیند.
-در دفتر سوم مثنوی از آن نیروی عظیمی که میتواند آتش نفس و آتش جهنم را خاموش کند به«نور دین»تعبیر میشود و با طراحی زیبا و قابلتوجهی به حدیث «تقول النار للمومن جز یا مؤمن فقد اطفأ نورک لهبی» اشاره و بهطور لطیفی مسئلهء«ورود همگان به آتش جهنم»یادآور میشود: 5-«مولوی»در دفتر دوم«مثنوی»در باب اینکه جهنم گذرگاه همهء مؤمنان و کافران است،گفتگوی افراد مؤمن را پس از رسیدن آنها به بهشت،با فرشتگان موکل بهشت چنین مطرح میکند که بهطورصریح بیانگر اعتقاد جناب مولوی به مسئلهء ورود همگان به آتش دوزخ است: مؤمنان در حشر گویند ای ملک نی که دوزخ بود راه مشترک (مولوی،3631:/2ب 0452) مؤمن و کافر برو یابد گذار ما ندیدیم اندرین ره دود و نار نک بهشت و بارگاه ایمنی پس کجا بود آن گذرگاه دنی پس ملک گوید که آن روضهء خضر کان فلان جا دیدهاید اندر گذر دوزخ آن بود و سیاستگاه سخت بر شما شد باغ و بستان و درخت (همان:/2/ب 4552 تا ب 8552) قابلذکر است که در طرح این تمثیل منبع الهام جناب مولوی حدیث شریف نبوی است که در کتاب احادیث مثنوی در ذیل ابیات فوق میفرماید:مقتبس است از مضمون این خبر یاتی اقوام ابواب الجنه فتقولون الم یعدنا ربنا ان نرد النار فیقال مررتم علیها و هی خامدهء (فروزانفر،6631:46).