خلاصة:
نسخ در قرآن از دیرباز یکی از مسائل بحثبرانگیز و مورد توجه محققان و قرآنپژوهان
بوده است. اهمیت نسخ در علوم قرآنی وقتی روشن میگردد که پذیرفته شود در قرآن آیات
منسوخ در کنار آیات محکم وجود دارد. یکی از دانشمندان و محققان معاصر در این عرصه،
آیةالله معرفت ، در این موضوع دیدگاههای جدیدی ارائه نمودهاند. ایشان بیشتر
اختلاف نظرها در مسئلة نسخ را مربوط به مفهوم آن در اصطلاح پیشینیان و متأخران
میداند و نسخ مشروط و تمهیدی را از انواع دیگر نسخ در قرآن به شمار میآورد. وجود
تنافی میان ناسخ و منسوخ و عدم امکان جمع آنها را از جمله شرایط نسخ در نزد ایشان
است.
در این مقاله تلاش شده تا مسئلة نسخ در قرآن در بینش آیةالله معرفت مورد بررسی
قرار گیرد و دیدگاههای نو و جدید ایشان مطرح شود.
ملخص الجهاز:
"ک: معرفت، 1380: 248ـ 249) به کار رفته است، ولی نسخ مصطلح آن است که حکم شرعی سابق، با تشریع لاحق کاملا برداشته شود و خداوند حکیم به اقتضای حکمت بالغة خویش و مصالح بندگان، آنجا که صلاح بداند انجام میدهد (همو، 1396: 2/371)؛ لذا شرط است که ناسخ و منسوخ هر دو حکم شرعی باشند و نیز حکم سابق به گونهای باشد که بر حسب ظاهر اقتضای تداوم داشته و تنها با تشریع حکم لاحق برداشته شود.
ولی این نکته نباید فراموش شود که قید زمانی باید صریح باشد و اگر ابهامگونه به پایان زمانی حکم اشاره شود، از مورد بحث بیرون است؛ زیرا حکم سابق به جهت ابهام در پایان زمانی همچنان اقتضای دوام را خواهد داشت تا هنگامی که حکم مجدد (ناسخ) صادر گردد و تعریف یادشدة نسخ بر آن صادق است؛ چون ابهام در قید زمانی موجب استواری اصل حکم خواهد بود تا وقتی که از جانب شرع تبیینی صادر گردد و آن ابهام به صورت مشخص در آید؛ مثلا آیة شریفة و اللاتی یأتین الفاحشة من نسائکم فاستشهدوا علیهن أربعة منکم فإن شهدوا فأمسکوهن فی البیوت حتی یتوفاهن الموت أو یجعل الله لهن سبیلا (نساء/ 15) را میتوان از این موارد شمرد.
نسخ مشروط این گونه نسخ را آیةالله معرفت ذکر نموده و میگوید: با تأمل در بسیاری از آیات که منسوخ شمرده شدهاند، میتوان دریافت که نسخ آنها نسخ مطلق نبوده، بلکه به شرایط خاص همان دوران بستگی داشته است؛ بدین معنا که با تغییر آن شرایط و بهبود وضع، حکم سابق منسوخ گردیده و حکمی متناسب با شرایط جدید تشریع شده است و اگر احیانا همان شرایط زمانی و مکانی پیش آید، آیات مربوط از نو قوت گرفته و قابل اجراست (ر."