خلاصة:
بحثهای کلامی با پیروان سایر ادیان آغازی بود بر آشنایی
مسلمانان با تمدنهای باستانی، از جمله بقایای تمدن یونان و روم که روز به
روز از فروغ آن کاسته میشد. مسلمانان با گردآوری و ترجمه آثار مختلف به
زبان عربی که زبان دنیای اسلام بود، نه تنها توانستند میراث گذشتگان را به
خوبی حفظ نمایند، بلکه خود دستاوردهای جدیدی را به آن افزودند.
هر چند روند ترجمه ابتدا روندی پراکنده و غیر حکومتی بود، اما با دگرگونی
رژیم سیاسی و دست به دست شدن سلسله خلافت، این روند با حمایت
حکومت، گسترش و شدت یافته، به نهضتی علمی بدل گردید. تأسیس
«بیت الحکمه» در زمان هارون و گسترش آن در زمان مأمون به عنوان
موءسسهای رسمی برای پیگیری کار انتقال علوم به دنیای اسلام، تأثیرات
مهمی در میان مسلمانان برجای گذاشت. هر چند این روند با گرایش متوکل
به حنبلیگری، در دهههای بعدی متوقف گردید، اما بعدها با ضعف خلافت
و ایجاد حکومتهای محلی، روح مجددی به تحقیقات علمی دمیده شد که
متأسفانه در نهایت با حمله مغول نور علم گرایی در میان مسلمانان رو به
خاموشی گذاشت.
ملخص الجهاز:
"9 علاوه بر آن، با فتح سرزمینهای مختلف کتابخانهها و ذخایر علمی بسیاری به دست مسلمانان رسید و مورد استفاده و مطالعه آنان قرار گرفت، هر چند بنابر نقل بعضی، کتب موجود در کتابخانههای سرزمینهای فتح شده با استدلال به «کفانا کتاب الله» مورد اعراض خلیفه ثانی قرار گرفت؛ اما باید توجه داشت که این اعراض در مباحث مربوط به الهیات و ادیان بود و خود خلیفه ثانی به تقلید از پادشاهان ایران دستور داد دفترهایی برای نگاهداری حساب دخل و خرج حکومت و خراج ترتیب یابد که کارگزاران آن معمولا از ایرانیان بودند و کتابهایی که آنان برای گرد آوری خراج نگاشته بودند، مورد مراجعه قرار میگرفت.
هر چند شیعه در این میان به راه خود ادامه داد و همچنان مواضع فکری خود را در پیروی از ائمه(ع ) حفظ کرد، اما با ترجمه کتب مختلف سیلی از افکار یونانی و سایر ادیان وارد جامعه اسلامی گردید که تا چند قرن تمامی افکار را متوجه خویش ساخت؛ به گونهای که میتوان گفت این نهضت در آغاز نوعی «یونانیزدگی» را در پی داشت، اما مسلمانان به زودی توانستند با تألیفات مستقل در موضوعات مختلف علمی، به ارزیابی آثار ترجمه شده پرداخته و صحت و سقم بسیاری از آرای یونانیان و اسکندرانیان را تشخیص دهند.
بر خلاف تصور بعضی که دوره تألیف آثار مستقل را به قرون بعد منتسب میکنند، همزمان با ترجمه کتب از یونانی به عربی، موضوع صحت و سقم آرای یونانیان در زمینههای مختلف ـ به خصوص پزشکی و نجوم که مورد عنایت خلفا قرار داشت ـ از همان ابتدا مورد توجه مسلمانان قرار گرفت و افرادی چون کندی دست به تألیفاتی زد که فهرست آن بالغ بر چند صفحه میباشد."