ملخص الجهاز:
"باید توجه داشت که چون تحول اندیشه در مراحل آغازین بسیار کند و نامحسوس است؛خارج شدن داستان از یک حلقه و داخل شدن به حلقه دیگر نامحسوس است و زمان خاصی را نیز نمیتوان برای آن تعیین کرد،زیرا زمانی که قومی در حلقهء سوم از تقسیمبندی ما قرار دارند،قوم دیگری ممکن است در حلقه نخستین قرار داشته باشند و حتی در جامعهای خاص و در زمانی معین داستانهایی ساخته شوند که بعضی از آنها مربوط به حلقههای پیشین و بعضی مربوط به حلقههای دیگر باشند.
علاوه بر این،محصلان ایرانی در اروپا با رمان که در آن زمان در اوج خود بود آشنا شدند و با نگاه به آثار ادبی کهن ایران به این نتیجه رسیدند که قوالب کهن توانایی بیان عقاید و اندیشههای انسان جدید را ندارد و بهترین راه تقلید از همان سبک و سیاق است.
البته این ترجمهها فوائد دیگری نیز داشتند و آن این بود که ترجمهکنندگان در ترجمه آثار به زبان فارسی از سادهنویسی زبان اصلی پیروی میکردند و در واقع اینگونه ترجمهها تأثیری شگرف بر نویسندگی ساده و بیپیرایه گذاشت و نثر که در دورههای قبلی خود به اوج تکلف و تصنع و پیچیدهگویی رسیده بود،ناگهان بسیار ساده و رقیق شد،بهطوریکه میتوانست به راحتی برای نقل یک داستان اجتماعی ساده یا شرح حال به کار برده شود.
رمان تاریخی خود یکی از انواع رمان شمرده میشود اما چون فضایی را از دورانهای گذشته شامل میشود و قهرمانان و اعمال و زمان و مکان همه مربوط به گذشتههای دور است از سوی رماننویسان توانا و واقعبین جدی گرفته نشد البته نگارش رمان تاریخی بیشتر به تقلید از اروپاییان رواج یافت ولی نمونههایی از این نوع در ادبیات ما نیز سابقهای دیرینه داشت."