ملخص الجهاز:
پس بازگشت به دورهء توحش هم مایهء بدبختی است و هم سیری قهقرایی،خود روسو متوجه این بنبست هست و میگوید6هرچند آدمی در وضع اجتماعی از مزایای طبیعی چندی محروم میشود،در عوض مزایای بزرگ بسیاری کسب میکند:استعدادهایش ورزیده میشود و کمال مییابد،افکارش گسترده میشود،بر شرف عواطفش افزوده میشود،روحش چنان علو و رفعتی مییابد که اگر سوءاستفاده از این شرایط جدید وی را غالبا به درجهای نازلتر از شرایط پیشین نمیکشانید،پیوسته میبایستی آن لحظهء خجستهای را تقدیس کند که در آن از حال نخست بیرون آمد و از حیوانی لا یعلم به موجودی عاقل مبدل گردید.
*** روسو در امیل برای تعلیم و تربیت چهار مرحله قائل است که منطبقند بر رشد جسم و حواس و مغز و جان.
برای کودک نقص بزرگی است که بیشتر حرف بزند و کمتر فکر کند و اگر پیش از موقع مفاهیم عقلانی به وی تحمیل شود،چیزهایی میگوید که محصول فکر او نیست.
پس کودک خود را باید وحشی ساخت،به این معنی که تنش را نیرو و حواسش را به کمال بخشید، غریزهاش را به کار واداشت و به او یاری کرد تا در وجودش تفکر از ادراکات برآید.
باری،محصول این تربیت جوانی خواهد بود زورمند،چابکدست و پرمهارت،صدیق، باهوش،عاقل،خداشناس و خوشبخت:انسان طبیعی که در وجودش پرورش یافته و منحرف نشده،از همهء مزایای انسان مدنی برخوردار خواهد شد بیآنکه عیوب آن را کسب کند.
تعلیم اساسی روسو این است که آموزشوپرورش باید با انسان تطبیق یابد،نه انسان با آموزش و پرورش.
ازاینرو تعلیم و تربیت امروزی برای پرورش عواطف و نیروی فکری کودک به ویژه از افسانهها و قصهها یاری میگیرد.