خلاصة:
نیاز به شناخت تحولات و پیشرفتهای جهانی و تربیت معلمان و فرهیختگان در داخل کشور، وجود اولین مدرسة ایرانی، یعنی دارالفنون را ایجاب میکرد. تأسیس مدرسة دارالفنون با پدیدة نوظهور دیگری در ایران مقارن بوده که آن هم «نهضت ترجمه» است. در این مقاله به تأسیس و تاریخچة مدرسة دارالفنون و نهضت ترجمه و رابطه میان این دو پدیدة اثرگذار فرهنگی در تاریخ ایران پرداخته میشود.
ملخص الجهاز:
"معلم توپخانه عالیجاه موسیو کرشیش و مترجم او میرزا زکی ]است[، شاگردان مشارالیه 26 نفرند، در این مدت بسیار خوب تحصیل کردهاند، علم توپخانه وعلم هندسه و حساب و علم جغرافیا و مشق توپ و مشق پا را به ترتیب ایام هر روزه در کمال جد و جهد مشغول بودهاند، تا اکنون که به تصدیق معلم و مترجم پنج نفر از ایشان بسیار زیاده از حد ترقی کردهاند، چنانچه در امتحان اول صاحب نشان شدند و سایرین نیز به تفاوت بسیار خوبند.
کتابهای نظامی کتابهای ترجمهشده نظامی نیز عمدتا تألیف معلمانی چون کرشیش و بوهلر بوده: نخست، علم توپخانه اثر کرشیش به ترجمه میرزا زکی مازندرانی در 1275 هجری قمری در شش باب در علم توپخانه، صفحات پایانی کتاب اشکال و جداول و محاسباتی را در بردارد و ترسیم نقشههای کتاب از محمدتقی مقدم است (نسخة چاپ سنگی کتابخانة ملی به شماره 12565).
منابع اعتمادالسلطنه، محمدحسنخان(1356)، روزنامة خاطرات، امیرکبیر، تهران؛ انوار، سیـدعبدالله (1368)، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ج4، تهران؛ پورگشتال، هامر (1367)، تاریخ امپراطوری عثمانی، ترجمة میرزا زکیمازندرانی، به اهتمام جمشید کیانفر، زرین، تهران؛ روزنامه دولت علیه ایران (1370)، به کوشش جمشید کیانفر، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران؛ روزنامه وقایع اتفاقیه (1372)، بازچاپ کتابخانه ملی ایران، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ج1، تهران؛ سلطانیفر، صدیقه و دیگران (1377)، فهرست کتابهای چاپ سنگی درسی، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران؛ فووریه (1325)، سه سال در دربار ایران: خاطرات دکتر فووریه پزشک ویژه ناصرالدین شاه، ترجمة عباس اقبال آشتیانی، انتشارات علمی، تهران؛ کیانفر، جمشید (1368)، «نهضت ترجمه در عهد قاجار از آغاز تا دورة ناصرالدین شاه»، نشر دانش، سال دهم، تهران؛ ــــــ (1376)، «ترجمه گذرگاه غرب به شرق»، کتاب سروش1 (مجموعه مقاله)، انتشارات سروش، تهران؛ محبوبیاردکانی، حسین(1354)، تاریخ مؤسسات تمدن جدید در ایران، انتشارات انجمن دانشجویان دانشگاه تهران، تهران."