ملخص الجهاز:
"3. شناخت موالی و دیگر طبقات اجتماعی همسنگ آنان-که مؤلف از آنان با نامهای،عبید،اساوره،زط و جز آن یاد میکند-و رد پایی که از آنان در شورشهای اجتماعی بر جای مانده است نشان میدهد که این طبقه در تحلیل تاریخی نقش مهمی داشتند.
نویسنده دربارهء انگیزههای حلف چنین مینویسد:«اما انگیزههای حلف در حقیقت شامل انگیزههای اجتماعی،سیاسی و اقتصادی بود از آنجا که حاکمیتی سیاسی وجود نداشت هم پیمانان ضعیف در پی یافتن هم پیمانان توانمندی بودند تا از طریق عقد حلف در نزد آنان کمک و مساعدت بیابند»(ص 27).
دربارهء بهرهگیری پیامبر(ص)از ولای حلف برای وحدت مسلمانان نخستین،مؤلف چنین مینویسد:«کسی که در متن بیعت دوم-بیعت عقبه دوم-دقت کند درمییابد که میان نصوص این بیعت و نصوص حلف تفاوتی وجود ندارد.
نویسنده در پایان این فصل بعد از اشارهء مجدد به مشاغل موالی چنین اظهار میکند:«این نشان میدهد که وضع اقتصادی آنان خوب حتی بهتر از وضع عربها بوده است.
نویسنده در ابتدای بحث تذکر میدهد که منابع تاریخی شمار موالی جامعهء صدر اسلام را ذکر نکردهاند و از طریق روایاتی که دربارهء کارهای سیاسی و فرهنگی این گروه سخن میگویند،میتوان به شمار آنان پی برد.
نویسنده بعد از نقل گزارشهایی مبنی بر حضور موالی در جامعه کوفه مینویسد:موالی در کوفه دورهء مروانیان از حیث عدد تقریبا با عرب هم سطح شده بود و آنان در زندگی روزمرهء مردم نقش قابل توجهی یافتند.
برای مثال در صفحهء 58 مینویسد:«نام موالی غیر عرب در مکه یافت میشود که به نظر میرسد اینان موالی موالاة(حلف)بودهاند که امکانات تجاری و توان زندگی در مکه آنان را به این شهر کشانده از جملهء آنان مولای صفوان بن امیه بود."