خلاصة:
هدف این مقال، بررسی و تحلیل راه‌کارهای حیاتی دین و نقش آن در سرنوشت فردی و اجتماعی انسان و نیز جایگاه حساس عقل در قلمرو دین و نیز آسیب‌شناسی عقل و دین و رابطه آن دو با یکدیگر می‌باشد. آیا عقل و وحی حجت ذاتی دارند؟ مهم‌ترین پشتوانه اخلاق و وظایف انسانی کدامند؟ این نوشتار با رویکرد نظری نوعی هشداری است دردمندانه به رهبران دین که در تفسیر متون دینی و تحلیل اصول و مبانی عقیدتی و صدور فتوا و بیان وظایف شرعی، رهیافت‌های عقل را مدنظر داشته باشند. برخی یافته‌های مهم این مقاله عبارتند از: حجت ذاتی عقل و وحی، تعهد و ایمان فردی مهم‌ترین پشتوانه برای اخلاق و وظایف انسانی است. سرانجام نویسنده در تلاش است تا بین دو رویکرد عقل‌گرایی و دین‌گرایی، تنش‌زدایی نموده و میان آن دو آشتی برقرار کند.
ملخص الجهاز:
"نیک بیندیش که محتوای کلام چیست؟ و در اینکه چه کسی آن را بیان می‌دارد هیچ میندیش) 2 و مگر نه آن است که پیامبر اکرم9 برای تحقیقات و فناوری دانشجو اعزام می‌فرمود تا فنون نبرد و ابزار کارزار را فرا گیرند؟ شکی نیست که سرچشمه‌های وحی الهی و احادیث پیشوایان دین، بحر مواجی از علوم و معارف را در رشته‌های گوناگون در اختیار بشر می‌گذارد، ولی هرگز در همین فرامین مقدس، علم نافع را به وحی و سخن انبیا و اوصیا منحصر نفرموده است، بلکه انسان‌ها را تشویق نموده که به هر طریق ممکن، به سوی این اقیانوس بی‌کران رفته و جرعه‌های علم و معرفت را بنوشند.
با این وصف، آیا عقل و خرد حق دارد وظایف و دستوراتی را که دین در راستای سعادت انسانی ارائه داده است، مورد ارزیابی و دقت قرار دهد، و در این زمینه چون و چرایی داشته باشد؟ در اینجا نمی‌توان به صرف تعبد اکتفا کرد و نمی‌توان نسخه دین و وظایف الهی را با نسخه طبیب مقایسه نمود؛ چراکه بیان مصالحی که در این‌گونه از امور نهفته است دست‌کم برای عموم تحصیل‌کردگان ما قابل درک است، ولی مسائلی که یک پزشک بدان رسیده، تخصصی است و برای افراد ویژه‌ای قابل درک خواهد بود.
بنابراین، قاطعیت در دین باید حفظ شود و در آنچه واجب یا حرام است، رکوردها نباید شکسته شود، وگرنه موارد مزبور مکرر اتفاق خواهد افتاد و به تدریج ابهت دین شکسته شده و اصل دستور فراموش می‌شود و چه بسا لحظه‌ها به ساعت‌ها و سال‌ها بدل می‌شود و قطره‌ها به جویبارها و سیل‌ها مبدل گشته و به دریاها منجر می‌شود که در آن صورت، قابل کنترل و مهار کردن نیست و با این ژرف‌نگری است که انسان به ارزش صلابت در دین، که مورد تأکید قرآن حکیم و پیشوایان بزرگ اسلام است، واقف‌می‌گردد."
(
, 
, 
)
