خلاصة:
زیارت عاشورا از دیرباز، یکی از زیارات معروف و مورد توجه عالمان و مردم شیعه بوده و تأثیر بسیاری در جنبههای اعتقادی و نیز آیینی فرهنگ شیعه داشته است. با این حال، برخی از اندیشمندان به سند یا متن این زیارت نقدهایی وارد کردهاند. بنابراین، بررسی اسناد و نسخههای این زیارت کاری مفید و بلکه ضروری به نظر میرسد. روایت زیارت عاشورا در دو کتاب کامل الزیارات ابن قولویه و مصباح المتهجد شیخ طوسی به چهار طریق آمده است. در این مقاله، با استفاده از منابع رجالی و حدیثی، به بررسی ابهامات موجود در این اسناد و رجال موجود در آنها پرداخته، وجوه ضعف یا صحت این روایت را بیان کردهایم. همچنین با نگاهی به برخی از نسخههای این زیارت، سعی کردهایم نگاهی تاریخی به سیر تحول این زیارت بیندازیم.
ملخص الجهاز:
از مجموع حدود 64 جلد کتاب موجود در این زمینه، تنها حدود پنج کتاب به طور مفصل درباره سند زیارت عاشورا بحث کردهاند که اولین آنها کتاب شفاء الصدور فی شرح زیارة العاشور است و شاید به دلیل تأیید و تمجید آیةالله میرزای شیرازی و توجه و اعتماد محدثان و مورخانی مثل حاج شیخ عباس قمی، مهمترین کتاب موجود در این زمینه باشد.
4 شیخ طوسی در کتاب مصباح چنین میگوید: روی محمد بن اسماعیل بن بزیع، عن صالح بن عقبة عن أبیه، عن أبیجعفر(: (در این قسمت مانند نقل کامل الزیارات، البته با مقداری اختلاف، به بیان ثواب زیارت امام حسین( در روز عاشورا میپردازد).
دو احتمال دیگر وجود دارد: احتمال اول، اینکه به فرد اول موجود در سند ـ که همان حکیم بن داوود بن حکیم است ـ عطف شده باشد؛ یعنی ابن قولویه این روایت را به دو نقل روایت کرده باشد: یکی، از حکیم بن داود و دیگری، از محمد بن اسماعیل.
ارتباط دو قسمت نقل ابهام دیگری که در این سند وجود دارد، این است که اگر دقت شود، روایت از دو قسمت تشکیل شده است: بخش اول، به ذکر ثواب زیارت امام حسین( در روز عاشورا میپردازد و قسمت دوم ـ که با عبارت ذیل شروع میشود ـ به ذکر متن زیارت عاشورا میپردازد: قال صالح بن عقبة و سیف بن عمیرة: قال علقمة بن محمد الحضرمی: فقلت لأبی جعفر(:...
عبارت «عن ابیه» در برخی نسخههای الفهرست بیان نشده است؛ اما از جهت طبقات باید آورده شود؛ زیرا به نظر میرسد علی ابن ابراهیم با واسطه پدرش ابراهیم بن هاشم از محمد بن اسماعیل نقل روایت کرده است؛ همانطور که در طریق اول در تمام نسخ این عبارت وجود دارد.