خلاصة:
تعیین کاغذ در نسخه‌شناسی کتب خطی بمنزله کشف بخشی از سرگذشت تاریخی آن نسخه و تاریخ کتاب‌آرایی و نسخه‌پردازی در آن منطقه جغرافیایی است که نسخه در آنجا کتاب شده است.بدین جهت فهرستنگاران مناطق شرق بویژه ایران در نسخه‌شناسی نسخ خطی به تعیین نوع کاغذ نیز اهتمام داشته‌اند.نخست چینیان و سپس مسلمانان و ایرانیان پس از شناخت و تولید کاغذ به سرعت آن را جایگزین انواع دیگر ورق(یعنی پاپیروس و پوست)کردند و بدین جهت ساخت انواع کاغذ به مناطق و شهرهای مختلف کشور ایران و دیگر کشورهای اسلامی انتقال یافت.
فهرستنگاران معاصر،اوراق نسخ خطی را با صفت عام به نام‌هایی معرفی کرده‌اند که بیشتر جنبه تجربی دارد و در منابع قدیمی به‌جز توصیفات محدود و جزئی در بیان ویژگی این کاغذها،مطالب دیگری که با استناد به آن بتوان نمونه‌های کاغذ را توصیف کرد،وجود ندارد.اگرچه شیوه تشخیص فهرستنگاران در انواع کاغذ مستند به دانش تجربی است لکن مکتوب شدن این تجربیات حسی،امری ضروری است تا اولا این تجربیات به عنوان بخشی از تاریخ کاغذشناسی و سیر تاریخی ساخت کاغذ ثبت گردد و ثانیا متخصصان علوم آزمایشگاهی و شیمیدان‌ها
با پشتوانه همین مطالب تجربی،به تحقیق و آنالیز علمی بپردازند و نهایتا فرآیند تعیین اصول و ویژگی‌های علمی انواع کاغذ حاصل گردد.در این مقاله انواع کاغذهای رایج در نسخه‌های خطی و ویژگی‌های هرکدام بررسی و تبیین شده است.
ملخص الجهاز:
"انواع دیگر ورق(یعنی پاپیروس و پوست)کردند و بدین جهت ساخت انواع کاغذ به
برمبنای این نوع کاغذ ابتدایی و نامناسب،چینی‌ها در قرن دوم میلادی کاغذهای مناسب‌تری برای کتابت را
اگرچه گفته شده که استنساخ این قرآن به جهت ماندگاری طولانی بر روی پوست انجام شده
-قزوین:شهر قزوین هم از مراکز ساخت کاغذ در ایران بوده است.
شعرای کشمیر آمده که پادشاه کشمیر هند شاه خان زین العابدین(028-278 ق)در قرن نهم هجری تعدادی از سازندگان کاغذ را از این شهر به کشمیر فرستاد تا با تولید
ابن ندیم گوید شروع ساخت کاغذ در ایران در خراسان بوده و سپس اسامی انواع
مصر بوده و قدیمی‌ترین تاریخ نوشته‌های عربی موجود بر روی این نوع کاغذ به اواخر
استاد ایرج افشار می‌گوید که این گفته دلالت دارد بر اینکه این دو نوع کاغذ به لحاظ مرغوبیت مشابه یکدیگر بوده
پس آنچه قابل اعتماد است توصیف نوع کاغذ به شکل عام توسط فهرستنگار بوده و
محل مشهور بوده تطابق داشته باشد،در این صورت بیان نوع کاغذ آن نسخه،مقرون به
بر روی کاغذ شامی نوشته شده و از نسخ خطی دار الکتب الظاهریه دمشق بوده که هم
نسخه‌های خطی فارسی معمولی که در آن منطقه کتابت شده عمدتا بر روی این کاغذ
خوشنویسی بوده روی این کاغذ کتابت می‌شده است.
صورت اوراق بوده که در آن آیات قرآن کریم به خط کوفی نوشته می‌شده است و در موارد محدودی هم رساله یا کتاب کوچکی مشاهده شده که تمامی اوراق آن بر روی
خطی(ص 352)در مورد چند نوع کاغذ ذکر کرده است."
(
, 
, 
)
