خلاصة:
در گستره تاریخ، انسان همواره به دو جهان فرودین و برین معتقد بوده و با این اعتقاد هرچه را پاک بود به جهان برین و آنچه را در نظرش ناپاک مینمود، به موجودات زمینی و این جهانی مربوط میدانست؛ و تاریخ پر است از توجیههایی که در سدههای گوناگون برای تبیین اینگونه اندیشهها انجام گرفته، و هر اندیشهمندی در آثاری که از خود برجای گذاشته، نظر خود را درباره آفرینش و آن جهان و این جهان رقم زده است.
عارفان نیز باتوجه به اندیشههای ظریف راه خویش را گرفته و آفرینش )این جهان و آن جهان( را حاصل »لطف و رحمت« ذات حق دانستهاند و با استناد به آیات و احادیث بیشمار، همه آفریدهها بهویژه انسان را مشمول رحمت واسعه حق و فیض ذات پاک را که همان لطف و عنایت ازلی است، بر همه شایسته دانسته و در این مورد هم به آیات بیشمار استناد کردهاند. در این مقاله، دیدگاه عرفانی حافظ باتوجه به اندیشه ابنعربی، در دیوان حافظ بررسی شده است:
سهو و خطای بندهگرش اعتبار نیست
معنی لطف و رحمت پروردگار چیست؟
ملخص الجهاز:
")همان، ص 149) حال چنین میتوان نتیجه گرفت که چون آدم از نعمت قلب و دل و روح برخوردار است اگر در سیر زندگی خویش بتواند از »تخلقوا باخلاقالله« برخوردار شود و خود را بدان بیاراید با استفاده از لطیفه حقیقت نهاد خود و تأیید روح و عنایت فیض مقدس )روحالقدس( با اراده و قدرتی که دارد میتواند »باذنالله« در احیا و اماته منشأی اثر باشد، چنانکه فرمود: و کذلک اوحینا الیک روحا من امرنا، ما کنت تدری ما الکتاب ولاالایمان، ولکن جعلناه نورا نهدی به من نشاه من عبادنا، و انک لتهدی الی صراط مستقیم )شوری / 52) و بهیقین انبیا و به پیروی آنان اولیاالله چون از همان تأیید و عنایت فیض مقدس بهدلیل تخلق به اخلاق خدایی برخوردارند، ازاینرو معالواسطه از اراده و قدرت حق بهرهمند هستند و با »اذن الله« در احیای مخلوقات میتوانند اثرگذار باشند و به گفته حافظ اگر از عنایت و فیض روحالقدس برخوردار باشند، میتوانند همان کاری را که عیسی(u) در احیای مردگان میکرد انجام دهند و حافظ از این دیدگاه به مسئله مینگرد که: فیض روحالقدس ار باز مدد فرماید دیگران هم بکنند آنچه مسیحا میکرد اما لازمه این برخورداری از فیض مقدس، رسیدن به مرحله »محور و طمس« است که بنده یا ولی باید چنان در ذات حق مستغرق باشد که از ماسویالله ببرد و به حال »سکر« درآید و هرچه غیرحق باشد حجاب بیند، زیرا »دل که نظرگاه خدا است، در این مرحله قالب نیز نظرگاه خدا میشود."