از روزبهان تا حافظ مقالة

"(عاشقان)در مزگت کوچه یار مناجاتی باشند و در صومعه زهاد خراباتی باشند (عبهر العاشقین، ص 53) روز بهان بقلی(متوفی 606 ه ق)معروف به شیخ شطاح 1 از صوفیان آزادمنش است که در سیر مکتب تصوف ایرانی یا عرفان آن گونه که در ادبیات فارسی منعکس شده است و به عبارت دیگر تصوف عاشقانه شخصیت برجسته‌ای است، و اگر این نکته را در نظر بگیریم که حاصل همه گرایشهای عارفانه اسلامی و ایرانی در دیوان حافظ(متوفی 792 ه ق)انعکاس یافته، و با توجه به تأکید استواری که حافظ بر عشق در مراحل گونه‌گون آن دارد، ارتباط فکری این دو، که همولایتی بوده‌اند و به فاصله تقریبا دو قرن از یکدیگر می‌زیسته‌اند، قابل فهم و تصور خواهد بود. 4 آیا تا همین جا کسانی که با فضای دیوان حافظ آشنایی دارند تصور نمی‌کنند که توصیفات فوق راجع به اوست؟اگر این نکته به ذهن بیاید که روزبهان ظاهرا«مشبه»بوده و حافظ اهل تنزیه، باید گفت این ایراد از هر دو جهت کاملا وارد نیست، زیرا تصور روزبهان از عوالم معنوی در قوالب زیبا و صور دلربا چیزی است غیر از تشبیه‌گرایی عامیانه که مورد انکار عارفان دین‌شناس هم هست و از سوی دیگر حافظ نیز همین تخیلات و تصورات را داشته، گیرم که در مرتبه دیگری بوده است یا در همان حال آن تصور را که مربوط به عالم مثال است رد می‌کرده است، و این زمانی است که عارف به حقایق ناب راه می‌برد."