خلاصة:
تذکرة الاولیا،اثر منثور عطار نیشابوری،در شرححال و بیان اقوال هفتاد و دو تن از عرفاست.وی در این کتاب شرححال هریک از عرفا را با مقدمهای مسجع آغاز میکند و پس از آن به بیان احوال و اقوال عارف مورد نظر میپردازد.به طور کلی میتوان از خلال هریک از این سرگذشتها،به مواردی همچون روابط خانوادگی،مناسبات اجتماعی و ویژگیهای فردی هریک از مشایخ پی برد.هدف از این پژوهش بررسی موارد فوق در شرححال هریک از عرفای مطرح شده در تذکرة الاولیا است.در بخش روابط خانوادگی عطار،به مواردی همچون وجه تسمیه عارف،دوران کودکی،همسر و فرزندان هریک از عرفا پرداخته است.مناسبات اجتماعی عرفا بیانگر ارتباط با حضرت رسول(ص)و ائمهء اطهار(ع)،دیدار با خضر،ارتباط با پیر و مرشد،روابط متقابل عرفا، ارتباط عارف با عامهء مردم،مناسبات عرفا و حکام،ارتباط با غیره مسلمانان،عارف و ابلیس و شغل و پیشهء عرفاست.ویژگیهای فردی عرفا نیز مواردی چون توبه،ارتباط عارف با حق تعالی،دعا و مناجات،عارف و نفس،عبادت و ریاضت،خواب و مرگ عارف را دربر میگیرد.
ملخص الجهاز:
"این کتاب در دو بخش به چاپ رسیده است:بخش اول که سرگذشت هفتاد و دو تن از عرفا را دربر میگیرد،از بیان احوال حضرت امام جعفر صادق علیه السلام آغاز و به سرگذشت حسین بن منصور حلاج ختم میشود.
این موضوع به ویژه در شرححال فضیل عیاض قابل مشاهده است که پس از توبهء فضیل، همسرش نیز با او رهسپار مکه میشود(ص 98)یا فاطمه همسر احمد خضرویه که«خود در طریقت آیتی بود و توبه کرد و ترک شغل دنیاوی بگفت.
اما آنچه در شرححال عرفا بیشتر قابل مشاهده است این است که اکثر آنها فرزند و محبت نسبت به او را مانعی بر سر راه خود میدانند.
نکتهء قابل توجه آن است که عرفا در مرگ فرزند یا فرزندان خود راضی و تسلیم امر حقند:«نقل است که سی سال هیچ کس لب فضیل عیاض را خندان ندیده بود،مگر آن روز که پسرش بمرد،تبسم کرد و گفت دانستم که خداوند راضی بود به مرگ این پسر.
جنید بغدادی، استاد خود،سری سقطی را در عبادت کاملترین فرد میداند و عامل اصلی دستیابی خود به مراحل والای عرفانی را چنین بیان کرده است:«بدین درجه برای آن رسیدم که چهل سال بر آستانه سری به قدم مجاهده ایستاده بودم»(ص 614).
اما گاهی نیز دیده میشود که تأثیر سخنان حکیمانهء فردی غیر مسلمان،عارف را به توبه و سیر و سلوک میکشاند(نک:شرححال ابو علی شقیق بلخی،ص 542).
9-شغل و پیشهء عرفا:تنوع پیشههای مطرح شده در تذکرة الاولیا قابل تأمل است،اما در غالب موارد عارف پس از توبه شغل پیشین خود را رها میکند و به کارهایی سخت و کم درآمد روی میآورد."