ملخص الجهاز:
"اما بهرحال میتوان با محک رویدادهای تواریخ فرهنگی و سیاسی کهن پیش از اسلام ایران و هند و یونان قیاسهائی کلی نمود و امید است که این نگارنده نیز در یکی از شمارههای آینده مجله محترم از آنچه بفهم و قیاس وی میرسد،سخنی چند فراهم سازد.
و دیگری،خواست توده انبوه مردم از ستم بستوه آمده و در طلب حق و داد دست از جان شستهء ایران بود که در نخستین برخورد با تازیان در تیسفون،تازیان را بیجدال پذیرفتند و راه دادند تازیانی که نخستین بار به تیسفون رسیدند شمارشان بهزار نمیرسید و در آخرین نبرد سپاه ایران با ایشان نیز در نهاوند،صبحگاهان که افسران و سران سپاه«جاویدان»ساسانی سر از خواب ناز برداشتند،جز خود کس دیگر را برگرد خویش نیافتند.
تا مبتکران و مغروران خام و نادان تازی را بجای خود نشانند و هم با کلک توانا،کتب بسیار بتازی و پارسی برنگاشتند و کتب گران حکمت و فلسفه را از پهلوی و سریانی و یونانی بتازی درآوردند6و بر همهء شئون سیاسی و اجتماعی و فرهنگی اسلامی دست انداختند،تا اندیشهء و پندار زهرآگین شدهء مردم کشورها را از دایرهء تنگ خواری نژادی و دینی که پدیدهء سیاست نابکارانهء خلفا بود، روشن سازند و از پی رهائی دیار عزیز خویش و بازیافت فر و شکوه حقیق آماده گردند.
جنبشهای انقلابی ایرانیان نیز در روزگاری طولانی،پیوسته در نقش دین پدیدار میگشت و هرچند جائی در این مقاله ندارد مگر میتوان آنرا از زمان عمر چنین خلاصه نمود: قتل عمر بدست بردهء ایرانی بنام فیروز نهاوندی(23 هـ)نخستین آتشزنهء خشم ایرانیان بود که دامنهاش به شورش مردم استخر(29-30 هـ ق)و اصفهان بخونخواهی حسین بن علی(65-68 هـ ق)و ابو مسلم (129 هـ)و سنباد(137)و اسپهبدان(116)و سپید جامگان یا شیعههای خراسان و ماوراء النهر، و خرم دینان(193)و صفاریان(247)و دیلمیان(234)و علویان و سامانیان و آل زیار،کشیده شد."