خلاصة:
با پافشاری لرد کرزن بر اجرای قرارداد 1919، تجاوز نیروهای نظامی بلشویکی به شمال ایران و کوششهای دولت قاجاریه برای حفظ حکومت به بهای نابودی استقلال و حاکمیت ایران ، سران کشور ایران به رایزنیهایی برای مذاکره با نمایندگان انگلیس و روسیه اقدام کردند.
ملخص الجهاز:
"[102]یکی دو روز پیش از آن،وثوق الدوله از این در شگفت بود که در صورت تهاجم جدی بلشویکها،انگلستان در نظر دارد از ایران عقب نشینی کند و تنها به دفاع از مرزهای هند بپردازد و ایران را به حال خود رها کرده تا مورد تاخت و تاز قرار گیرد؟[103]کاکس نتیجه گرفت جدای از کمکهایی که میتوان از هندوستان و بغداد به دست آورد، «سادهترین و ارزانترین وسیله هم برای حفظ مصالحمان در این کشور و هم برای تقویت روحیهء ایرانیان در این مقطع حساس این است که تسلط خود را بر دریای خزر از نو بر قرار سازیم و جدا امیدواریم که امکان تحقق بخشیدن به این هدف دوباره مورد بررسی قرار گیرد.
درحالیکه هیچکداام از همکاران کر زن رضایت نداشتند،وی تصمیم گرفت ناتوانی خود را در برابر سئوال وثوق الدوله و کاکس در این باره که آیا انگلستان اجازه خواهد داد ایران مورد هجوم بلشویکها قرار گیرد،نشان دهد: «نیز لازم است به ایشان خاطر نشان شود که درست است که غرض حکومت انگلستان از بستن قرار داد 1919 رساندن نفع به طرفین بوده است،اما هرگز چنین تعهدی به گردن نگرفتهایم که در مرزهای کنونی ایران در مقابل هرگونه حملهء خارجی دفاع کنیم.
[170] چهار عامل اساسی باعث شکست قرار داد 1919 شد: مخالفت بیقید و شرط مردم ایران با قرار داد؛خودداری وزارت جنگ،خزانه داری، وزارت هند و حکومت هند انگلستان در تهیهء وسایل و امکانات مورد نیاز اجرای مفاد قرار داد؛سخنگیریهای کر زن که باعث میشد زمینههای اجرای قرار داد مهیا نشود و موقعیت هر روز از روز پیش بدتر شود،به طوری که همین سختگیری باعث شد وثوق الدوله نتواند به سرعت باب مذاکره با مسکو را باز کند تا اینکه بلشویکها به انزلی وارد شدند؛که این توقف خود علت چهارم عامل برای شکست قرار داد شد."