ملخص الجهاز:
"بناهای سمرقند از دو حیث بیمانند است:یکی اینکه مظهر سبکی نو و متمایز است؛دیگر اینکه سبک آنها در سی سال آخر سدهء هشتم/چهاردهم،یعنی در دورهء رکود طرحهای عظیم معماری در ایران،تکوین یافت،معمولا معماری تیموری را دستاورد معماران اعزامی از ایران به ماوراء النهر میشمارند؛ اما بیشتر مقابر مجموعهء شاه زنده پیش از حملهء تیمور به ایران ساخته شده بود.
23این واقعیت که نمیتوان برای بسیاری از اینگونه ویژگیهای معماری تیموری در ماوراء النهر نظایری در ایران یا افغانستان یافت آشکارا گویای برتری آسیای میانه در جهان ایرانی بین سالهای 762 ق/1360 م تا 844 ق/1440 م است.
27شاید این بناها را بتوان پلی میان ماوراء النهر و ایران شمرد؛مثلا در مقبرهء گوهرشاد28با گنبد شلجمی و خیارهدارش از گور امیر (به تصویر صفحه مراجعه شود) تقلید شده است؛29و این مجموعه،که اکنون خرابهای بیش نیست(ت 6)30و منارههای متعددش یادآور مسجد بیبی خانم است،از حیث وسعت به مساجد و مدارس عظیم سمرقند شباهت دارد.
به هرحال،فهرستی کوتاه از اینگونه درونمایههای شاخص معماری تیموری باید دستکم شامل این موارد باشد:تأکید بر بزرگی و جلوهگری تا حد ممکن؛توجه به تنوع فضایی هم در درون بنا و هم در نمای بیرونی؛تقدم تناسبات در طراحی؛ اقدامی نسبتا محدود در جهت ایجاد گونههایی جدید از مجموعههای ساختمانی و معماری؛ابداع انواعی تازه از گنبد و طاق،و سرانجام آمادگی برای بخشیدن روحی تازه به فنون و مایههای تزیین سنتی.
به نظر میرسد که پیشتر،در دورهء تیموریان،پیش از آنکه ریگستان(ت 13)تقارن کنونیاش را بیابد؛و در واقع پیش از آنکه عنوان ریگستان برای این محوطه به کار رود،مجموعهای از چهار بنا در پیرامون میدانی مرکزی (بسیار کوچکتر)قرار داشته است:مدرسهء الغبیگ (به تصویر صفحه مراجعه شود) (ت 14)،کاروانسرای میرزوی،خانقاه الغبیگ،و مسجد کوکلتاش."