ملخص الجهاز:
"حال آنکه اگر حتی یک دشمن خارجی هم در جهان اسلام نباشد، باز هم مسلمانان باید با یکدیگر برادرانه رفتار کنند و برای احیای اصل برادری بکوشند.
همین که اسلام، کلیة مسلمانان را برادر هم شمرده، کافی است که آنان با یکدیگر برادرانه رفتار کنند؛حتی اگر یک آیه و حدیث دربارة اخلاق برادرانه نبود؛چه رسد به اینکه آیات و روایات بسیاری در این زمینه وجود دارد.
اگر در ارزیابی کارنامة انسان این نکته را در نظر بگیریم که تعمد بر گناه در آن کمتر است و جهل و غفلت و سهو و اشتباه بیشتر است، آنگاه اغلب گناهکاران را دارای سوءنیت نمیشمریم و با مدارا و ملایمت با آنان رفتار میکنیم.
سخن را کوتاه کنم که اعتقاد به جایز الخطا بودن انسان، یعنی پذیرفتن این اصل که «خطای انسانی» وجود دارد و خطا، جرم نیست و خطاکار مجرم نیست و نباید در صدد مجازات برآمد، بلکه باید با مدارا و ملایمت و حلم و تحمل با دیگران رفتار کرد.
از این دو حدیث نتیجه گرفته می شود که نه تنها جمع مدارا کردن و مداهنه نکردن ممکن است، بلکه مطلوب است.
نکتة دیگر اینکه اگر کسی عقیدهای نداشته باشد تا در پی تبلیغ آن باشد و یا هدفی نداشته باشد تا به دنبال تحقق آن باشد و، در این صورت، با مردم مدارا کند، کار دشواری نکرده است و چندان سزاوار تحسین نیست.
گفتیم که مدارا کردن و مداهنه نکردن را باید با یکدیگر جمع کرد و بهترین دلیل برای ممکن و مطلوب بودن آن، اولا، سفارش دین به آن است و، ثانیا، وقوع آن."