خلاصة:
گرچه وجود جهان پس از مرگ و زندگی اخروی ، از جمله اصول اعتقادی تمامی مسلمانان است ، در اینکه این نوع زندگی به چه گروهی از موجودات اختصاص دارد، دیدگاه های مختلفی توسط اندیشمندان مسلمان مطرح شده است . صرف نظر از تفسیرهای مختلفی که از آیات و روایات در این زمینه وجود دارد، بحث حشر حیوانات در منابع کلامی - فلسفی مذاهب مختلف اسلامی با دو اصل وجود یا نبود نفس ناطقه برای حیوانات و تکلیف ناپذیر بودن آن ها پیوند خورده است . هرچند نبود تکالیف شرعی برای حیوانات، مسلم به نظر می رسد، امت دانستن حیوانات از جانب قرآن کریم، هم حکایت از فهم آن ها از هستی دارد و هم معلوم می کند که دارای هدفی مشخص و مشترک در زندگی دنیوی خود هستند. وجود دو عامل فهم و هدفمندی در حیوانات سبب شده است که قرآن کریم آن ها را همسان انسان بداند و برای آن ها نیز حیات اخروی را مطرح سازد. در چنین فرضی می توان ادعا کرد که حضور حیوانات در جهان آخرت، افزون بر دادخواهی میان گروهی، به منظور دادخواهی آن ها از انسان ها نیز است. بر این اساس، اصل مسئولیت پذیری انسان در برابر حیوانات قابل مطرح است و امکان هر گونه بهره وری از آن ها را در خارج از هدف ذاتی از خلقتشان منتفی می سازد.
ملخص الجهاز:
"با ملاحظه این جهت است که قرآن کریم در آیه 38 سورۀ انعام، ابتدا مسئلۀ همسانی انسان و حیوان و برخورداری آن‌ها را از نوعی زندگی اجتماعی مطرح می‌کند و سپس بر اساس آن، مسئلۀ حشر حیوانات را یادآور می‌شود و آن را نشانۀ وسعت گسترۀ دانش خداوند می‌داند: «هیچ حیوانی (جنبنده‌ای) در زمین و پرنده‌ای ]در آسمان[ که با بال‌های خود پرواز می‌کند، نیست جز آنکه همانند شما گروه‌هایی (امتی) هستند- ما در این کتاب چیزی را فرو نگذاشتیم- و سرانجام به سوی پروردگارشان محشور می‌شوند» (انعام، 6/38).
اگر بپذیریم که منظور قرآن از حشر حیوانات و همسانی آن‌ها با انسان در این باره، حضور آن‌ها در جهان آخرت است، باید بتوانیم اثبات کنیم که حیوانات نیز دارای نفس هستند، نفسی که پس از مرگ و خروج از جهان ماده، سفر خود را به‌سوی جهان آخرت آغاز می‌کند؛ 44 اما آیا به راستی چنین است؟ در متون کلامی- فلسفی دو پاسخ متفاوت به این پرسش داده شده است: اول، هیچ موجودی غیر از انسان، نفس مجرد (روح غیرمادی) ندارد.
هدف از حشر حیوانات: با فرض پذیرش روح و امکان حشر حیوانات، این پرسش مطرح می‌شود که خداوند از حضور حیوانات در جهان آخرت و حشر آن‌ها چه هدفی را دنبال می‌کند؟ آسان‌ترین پاسخ آن است که یا چون ابنحزم بگوییم: نمی‌دانیم (ابنحزم، بی‌تا، ج1، ص74 و ج3، ص74) و یا چون قاضی‌عضد ایجی بگوییم: خداوند هیچ هدفی از این کار ندارد (جرجانی، 1325، ج8، ص296)؛ اما اگر در صدد یافتن پاسخی روشن و قانع‌‌کننده باشیم، باید به این نکته توجه داشته باشیم که بنا بر اصل همسانی حیوان و انسان در مسئلۀ حشر، همان دلیل یا دلایلی که حشر انسان را اثبات می‌کند، حشر حیوانات را هم در جهان آخرت اثبات خواهد کرد."
(
, 
, 
)
