خلاصة:
ابو بکر احمد بن محمد بن حسین بن علی ارجانی،شاعر،قاضی و دانشمند فقه و حدیث شافعی مذهب،و در شهر ارجان متولد شد.تحصیلات خود را در نظامیهء اصفهان گذراند و در طلب حدیث به شهرهای مختلفی سفر کرد.سپس در شوشتر و عسکر مکرم به شغل قضاوت پرداخت و سالهای متمادی را در این کار سپری کرد. آنچه بیشتر باعث شهرت ارجانی شده است،شعر و شاعری است.به گونهای که اکثر تذکرهنویسان قدرت و تسلط او را در شعر ستودهاند.مدح،غزل،وصف و حکمت از مایههای اصلی شعر اوست.وی شاعری پرکار بود،ولی آنچه امروز از شعر او-که به زبان عربی است-باقی مانده،تنها بخش کوچکی از سرودههایش را تشکیل میدهد.او 84 سال زیست و سرانجام در شوشتر و یا عسکر مکرم دیده از جهان فروبست.دیوان ارجانی چند بار در عراق و لبنان به چاپ رسیده است.
ملخص الجهاز:
"به استناد برخی گزارشهای تاریخی،پدر ناصح الدین فردی فاضل و اهل حدیث بود (دایرة المعارف،664/7)؛بنابراین احتمالا او علوم ابتدایی را نزد پدرش آموخت، سپس برای تکمیل تحصیلات به اصفهان رفت و در مدرسه نظامیه این شهر به آموختن علوم دینی و فقه شافعی پرداخت(ابن خلکان،2/1-151 به نقل از الخریده؛صفدی 373/7؛سرکیس 424؛دهخدا،ذیل ارجانی؛دایرة المعارف، 664/7؛کسایی 722).
اگرچه تاریخ دقیق آغاز و انجام کار قضایی ارجانی معلوم نیست،ولی به دلیل ملقب شدن او به لقب«قاضی»و نیز به استناد برخی منابع(صفدی،373/7؛سرکیس، 424)میتوان حدس زد که سالهای خدمت او در این پست طولانی بوده است.
اگر برخی گزارشها دربارهء فقر و تنگدستی او را در نظر بگیریم (دایرة المعارف،664/7 به نقل از ابن شاکر)و نیز به ابیاتی از اشعارش همانند دو بیتی که گذشت،توجه نماییم و همچنین مدحیههای فراوانی را که او برای خلفا و امیران سرود و درخواستهایی را که گاه از آنان میکرد(نخجوانی،2-103)مد نظر قرار دهیم،میتوان حدس زد،عایدی ارجانی از منصب نیابت قاضی در شهرهای شوشتر و عسکر مکرم مبلغ قابل توجهی نبوده است.
نکتهء مهم دیگر دربارهء ارجانی این است که از وی شعری به زبان فارسی در دست نیست؛این موضوع با توجه به تولد و زندگی او در ایران و تسلطی که به زبان فارسی داشت(ابن خلکان،251/1 به نقل از الخریده)تعجب برانگیز است و بسیار دشوار است که بپذیریم او هیچ شعری به زبان مادری خود نسروده است؛ ولی اگر توجه کنیم که بیشتر اشعار ارجانی از بین رفته و آنچه اکنون موجود است حتی به یک دهم کل اشعار او نمیرسد،میتوان به احتمال قریب به یقین حکم داد که ارجانی اشعاری نیز به زبان فارسی داشته است که جزء اشعار از دست رفته او هستند."