خلاصة:
مقالهی حاضر به بررسی نظام قضایی ایران قبل از اسلام و دوران ایران باستان اختصاص یافته است. هدف این مطالعه بررسی چگونگی ساختار سازمان عدلیه در ایران و نقش ایرانیان دراین بخش مهم از تمدن بشری در عهد ممتد باستان است. نظام قضایی عهد هخامنشی، عهد اشکانیان و عهد ساسانیان، که از دول منسجم آن زمان تلقی می گردند، مورد مطالعه و کاوش این نوشته می باشد. با وجود گستردگی دامنهی تاریخی این دوران، این پژوهش با تمرکز بر مباحث اصلی راجع به نظام قضایی هر عهد، به بررسی ویژگی های اساسی هر یک پرداخته و با کنار هم قرار دادن آنها، فرصت مقایسه میان این نظام ها را فراهم آورده است. نتایج این تحقیق بیانگر این حقیقت است که نظام قضایی ایران در عهد باستان از پیشرفت، انسجام و هماهنگی نسبی برخوردار بوده که با توجه به شرایط آن زمان، در نوع خود منحصر به فرد است. همچنین، تفحصات انجام شده بیانگر تأثیر انکار ناپذیر ایرانیان باستان در تاریخ تمدن بشری در زمینهی عدالت و دادگستری است؛ امری که حتی پس از ورود اسلام به ایران و پذیرش هوشمندانه و به دور از تعصب اسلام از سوی ایرانیان، در پایه ریزی نظام قضایی ایران بر اساس تعالیم دین مبین اسلام تاثیر مهمی درچگونگی و ساختار آن داشته است.
ملخص الجهاز:
"نظام قضایی مورد مطالعه در تاریخ حقوق همان ساختار موجود در جامعه است که از یک سو بیانگر قوانین و قواعد لازم الاجرا به منظور ایجاد نظم عمومی و حفظ منافع قانونی جامعه و افراد است و از سوی دیگر، ساختار محاکم و دادگاههای رسیدگی کننده به دعاوی و شکایات حقوقی و مراجع صالح برای کیفر مجرمین و مجازات های تعیین شده را شرح می دهد.
اما اینکه احکام صادره توسط شاه بر چه مبنایی صادر می شد، علیرغم اینکه قواعدی بر آمده از سنن و رسوم موجود وجود داشت، شاهان هخامنشی در این زمینه اختیار مطلق داشتند و به هیچ رسم و سنت و قانونی پایبند نبودند و در بسیاری از موارد، بر طبق خواسته و میل خود به صدور حکم و اتخاذ تصمیم می پرداختند؛ مثلا کمبوجیه بر خلاف آداب و رسوم قوم پارس با خواهر خود ازدواج نمود (امستد، 1340، ص 175).
دستهی سوم را می توان جرایم عمومی در نظر گرفت که براساس تنوع و تعدد آداب و رسوم و فرهنگ اقوام و ممالک مختلف از تنوع زیادی برخوردار بوده و در برخی موارد بر حسب هر قوم و مملکت خاص متفاوت با مملکت دیگر بود؛ مثلا عملی در مملکتی مباح و همان عمل ممکن بود در ناحیهی دیگر جرم باشد.
یکی از ویژگی های قابل توجه این دوران وجود متون مدون مختلف مذهبی و غیره بود که به عنوان منبع و متون حقوقی مورد استفاده قرار می گرفتند و مشتمل بر مقررات حقوقی و اصول و قواعد قضایی آن عهد می باشند."