دینار سیاهداری یا سپاهداری (تأملی بر یکی از واژه های غریب تاریخ بیهقی) مقالة

در میان کتاب‌‌های باقیمانده از دوران گذشته، کتبی یافت می‌شود که علاوه بر ارزش ادبی، از حیث علوم دیگر نیز مد نظر می‌باشند. از جمله‌ی این کتاب‌ها، می‌توان به « تاریخ بیهقی »، اثر ارزشمند ابوالفضل بیهقی اشاره کرد. این اثر از معدود کتبی است که نه تنها از دیدگاه ادبی، بلکه از منظر سایرعلوم، مانند تاریخ و جغرافیا نیز قابل تامل است و از این رو، مرجعی مناسب برای حل بسیاری از دشواری‌ها و نکات مبهم در مورد دوره‌های پیشین، به ویژه‌دوره‌ی غزنویان است. اما درخلال ‌مطالعه‌ی این اثر، گهگاه به واژه‌ها یا ترکیب‌هایی غریب و ناآشنا برمی‌خوریم که نیازمند بازنگری و دقت بیشتری هستند. یکی ازاین موارد اشاره‌ به سکه‌ای است که برخی مصححان ‌و بزرگان ادبیات، آن را «سیاهداری » و برخی دیگر «سپاهداری» دانسته‌اند.پژوهش حاضر، تلاشی برای بررسی دو واژه‌ی مذکور و در نتیجه، یافتن پاسخی برای تصحیح این لغت در میان آثار مصححین بزرگ در این اثر است. در این مقاله، ‌ابتدا اشاره‌ای به جایگاه تاریخ بیهقی و مشکلات حل نشده‌ی آن شده و پس از مقدمه، موقعیت سپاه در این دوره‌‌ ، نحوه‌‌ی پرداخت مقرری لشکریان، بررسی واژه‌های «سیاهداری » و «سپاهداری » به لحاظ تحول آوایی و نیز از منظرمناصب دوره‌ی غزنویان ،حاجب و موقعیت آن در دربار غزنوی، نشانه های حک شده روی سکه های دوره‌ی غزنوی مورد بررسی قرار گرفته و سرانجام، با توجه به مطالب یافت شده، نتیجه‌ی نهایی و ضبط صحیح‌تر ارائه گردیده است .

"2-4- سیاهدار در متون دوره‌ی غزنوی، شاهد مثال‌هایی به طور مجزا، برای این واژه دیده نمی‌شود که بتوان ازطریق‌آن‌ها به صورت صحیح واژه پی برد و فقط درتاریخ بیهقی، آن هم در برخی نسخه‌ها، این واژه به چشم می‌خوردکه هر یک از مصححین آن‌را به گونه‌ای ضبط نموده‌اند؛ از جمله استاد خطیب رهبردرحاشیه‌ی تصحیح خود ازتاریخ بیهقی آورده اند که سیاهداران، ظاهرا مراد حاجبان هستند که جامه‌ی سیاه می‌پوشیدند و از آنجا که سخن از صاحب نظری چون خطیب رهبر می‌باشد که دارای اهمیت در حوزه‌ی ‌ادبیات فارسی است، کلام او نیازمند تامل بیشتر است. بنابراین ‌تفاسیر، می‌توان احتمال ضرب سکه‌ای مخصوص به سپاهیان را داد، زیرا در دولت ارتش مدار غزنوی برای سپاهیان بیش از سایر مناصب موقعیت قابل نفوذ و با اهمیت مطرح بوده است‌ و از آنجا که سکه‌های بسیاری در این دوره، چه قبل از استیلای کامل محمود و چه پس از حکومت رسمی او ضرب می‌شده‌اند که بر خود نشانه‌های قابل تاملی رادارند، لازم می‌دانیم نشانه‌های حک شده بر روی سکه های دستگاه غزنویان را بررسی کنیم. حروف روی سکه ها نیز ما را در حدس زدن نام افراد ناظر بردارالضرب کمک می کنند؛ زیرا این حروف با شخصیت های نظامی دوره‌ی غزنوی و دیگر افراد سرشناس دیوانی که در تاریخ بیهقی به خوبی معرفی شده‌اند و چه بسا وظیفه‌ی پرداخت و کنترل مخارج سپاهیان را نیز به عهده داشته‌اند، تطابق دارد؛ افرادی همچون : علی دایه ، علی قریب (حاجب بزرگ) ، غازی (سپاهسالار خراسان)، طاهر ذوالیمینین، طاهر کرجی و ..."