خلاصة:
دیدگاه صدر المتألهین در مورد ادراک خیالی دیدگاهی متمایز از سایر اندیشمندان است.وی بر خلاف ابن سینا ادراک خیالی را حاصل تجرید و تقشیر نمیداند و تحت تاثیر سهروردی و ابن عربی،قائل به نشئات سهگانهء وجود(عالم عقول مجرده،عالم مثال یا خیال منفصل،عالم مادی)بوده،خیال منفصل را حد وسط و برزخ میان دو عالم مذکور میداند و ادراک خیالی (خیال متصل)را متناظر با آن به شمار میآورد.ملا صدرا بر خلاف سهروردی که نفس را مظهر صور مثالیه در خیال منفصل میداند و قائل به خیال متصل نیست،معتقد است که نفس آدمی با خلاقیت خداگونهاش،صور خیالی را همانند صور حسی انشاء و ابداع میکند و مشاهدهء عالم مثال و مثل معلقه،تنها نفس آدمی را مهیای خلق صور خیالی میگرداند.وی علاوه بر اعتقاد به برزخ نزولی،قائل به برزخ صعودی نفس از طریق حرکت جوهری است و از طریق آن حشر نفوس و تجسم اعمال و..را تبیین فلسفی میکند.
ملخص الجهاز:
"ملا صدرا میگوید:«اگر صور خیالی در عالم مثال موجود باشد و انسان با صرف مشاهدهء حضوری آنها را ادراک کند،در مورد صور قبیحه و أشکال زشت و ناپسند که در ذهن آدمی تخیل میشوند،چگونه میتوان اظهار نظر کرد؟و صور قبیحه از کجا ناشی شدهاند؟عالم مثال صنع الهی است آیا از حکیم فعل قبیح صادر میشود؟" (ملا صدرا،تعلیقات بر حکمه الاشراق،470)،اما حکیم سبزواری با وجود قبول نظریهء " مثال اصغر"شبهه فوق را وارد نمیداند و معتقد است:«قبح و زشتی که در مورد برخی از أشکال و صور به نظر میرسد،تنها به واسطهء این است که آنچه ظاهر است، رنگ مظهر(نفس)را به خود گرفته و از روزنهء آن آشکار شده است و الا،صور و أشکال در عالم مثال اکبر(خیال منفصل)،خودبهخود زشت و قبیح نیستند.
اختلاف نظر ملا صدرا و سهروردی در فرآیند حصول ادراک خیالی از آنجا که صدر المتألهین و سهروردی،هردو به وجود عالم مثال مطلق و خیال منفصل معتقدند،در بادی امر به نظر میرسد که نظر این دو فیلسوف بزرگ به یکدیگر شبیه است اما تفاوت اساسی بین این دو دیدگاه این است که ادراک خیالی از نظر شیخ اشراق یعنی مشاهدهء موجودات مثالی در عالم خیال منفصل؛و خیال در آدمی مرآت و مظهر صور معلقه در عالم خیال منفصل است و نفس به سبب آن به عالم مثال اکبر منتقل میشود(سهروردی،مجموعهء مصنفات،2/211-212)در حالی که صدر المتألهین معتقد است صور خیالیه،موجوداتی هستند که در عالم مثال اصغر، در صقع نفس بوده و توسط خود نفس ایجاد و انشاء میشوند و همهء آلات و ادوات مانند دماغ و روح بخاری دماغی و..."