تصحیح شرح بیتی از گلشن راز تألیف محقق دوانی مقالة

گلشن راز اثر شیخ محمود شبستری یکی از برجسته‌ترین منظومه‌های عرفانی بشمار می‌رود که در تبیین و تشریح هر سخن از آن تلاشهای بی‌شماری‌ صورت گرفته است.علامه محقق دوانی از جمله‌ بزرگانی است که رساله‌ای مختصر در شرح بیتی از گلشن راز دارد: «تفکر رفتن از باطل سوی حق‌ به جزء اندر بدیدن کل مطلق» او این بیت را از نگاه عرفانی شرح کرده است. از این رساله نسخ متفاوتی در دست است که گاهی در آنها پراکندگی و تفاوت به چشم می‌خورد.رساله حاضر تصحیحی است از این رساله علامه دوانی که بطور مستدل و با توضیح لازم ارائه شده است.

"لبیک لبیک،ا سری و نجوائی‌ لبیک،لبیک،یا قصدی و معنائی (88)-همان،ص 33-این بیت در دیوان حلاج چنین‌ آمده است:یا کل کلی،یا سمعی و یا بصری‌ یا جملتی و تباعیضی و اجزائی (89)-ن:وجه (90)-ن،ق:چنانچه (91)-گ:لفظ (92)-گ:کافیست نسبت حق تعالی‌93به عالم راگاه‌94تمثیل و تشبیه به نسبت‌ نفس به بدن می‌کنند و گاه نسبت ملک به مدینه و از این‌ تمثیل لازم نمی‌آید اطلاق نفس بحقیقت بر الله تعالی و نه اطلاق ملک مدینه بر او؛غایت امر آن،آنست که‌ مستلزم اطلاق این الفاظ باشد بر او95علی سبیل المجاز فی مقام التمثیل و از این معنی منعی نیست چنانچه‌ حجة الاسلام ابو حامد محمد96غزالی‌97قدس سره‌98در میان مثل و مثال تحقیق فرموده و تصریح نموده که اثبات‌ مثل،کفر است و اما اثبات مثال کفر نیست؛99کیف لا و قد قال الله تعالی:«لله المثل الأعلی»100و قال تعالی: «مثل نوره کمشکوة فیها مصباح‌101»الآیة و شک نیست‌ که اگر کسی گوید:در این مقام که«مشکوة»روح‌ حیوانیست‌102و«زجاجة»نفس ناطقه و«مصباح»نور خدا؛یا«مشکوة»عالم اجسام و«زجاجة»عالم مثال و «مصباح»عالم ارواح و«شجرة مبارکة[زیتونة]لا شرقی [-ة]و لا غربی[-ة]103»ذات حق؛یا غیر از عبارات‌ که در تاویل آیه کریمه از اکابر دین منقولست اصلا از این‌ سخنان لازم نیاید104که ذات خدا بحقیقت مصباح‌ باشد یا شجرة زیتونة،تعالی عن ذلک،بلکه محمول‌ بر تمثیل باشد پس آنچه‌105در عبارات ایشان‌106واقع‌ است از اطلاق کل و جزء و نظایر آن،چنانچه مفصلا گذشت،از این قبیل تواند بود و از حیثیت اطلاق این‌ الفاظ برین وجه هیچ مواخذه بر آن نباشد و حقیقت‌ آنکه هیچ از این تمثیلات بر حقیقت حال منطبق‌ نیست بلکه هر یک از وجهی مناسب است‌107و از وجوه دیگر غیر مناسب،چه حق را در ذات و صفات‌ هیچ مشارک و مماثل نیست،لا جرم مقایسه او با چیزی نتوان کرد و هرچه در تمثیل در آورند ساحت‌ کبریای او از آن ارفع و اعلی است."