ملخص الجهاز:
البته«در آغاز پیدا شدن»این دو گوهر،متناقض با وجود نیروئی اقدم و بالاتر بنام هرمزد نیست-چنانکه گفته آمد-چون بشهادت خود گاتها گوهر خیر از آفریدگان هرمزد توانا است بدون تردید تصور از لیت دربارهء همزاد او اهریمن کاملا بیجا خواهد بود.
در اینجا این نکته دوباره شایستهء یادآوری است که سرچشمهء اصلی تجسم شر در وجود اهریمن و ایجاد توازی در برابر نیروی خیر همان آشنائی دیرین اندیشهء ایرانی با دودستهء متمایز مصادر خیر و شر بود؛و قرار دادن یارانی بنام و نشان برای اهریمن بموازات کوششی بود که موبدان در جهت وصول تمقبولیت عامه،پرودگاران دیرین آریائی را داخل گروه یاران اهریمن میکردند و هریک را در جایگاهی معین مینشاندند.
در پخشهای دیگر اوستا و متون پهلوی اک منه از آفریدگان اهریمن بشمار آمده و بهمراهی خشم خونین سلاح و اژدهاک و سپیتیور،ارهکنندهء جم، پیک اهریمنی است(زامیادیشت 46).
ب-دیوان بزرگ پس از ذکر کماریکان،چون از میان دیوان دیگر سه دیو دروغ،خشم و اژدهاک اهمیت فراوان دارند شایسته است که نخست بمطالعهء این سه دیو بپردازیم: 1-دروغ دروغ(ستا.
The Foundations of the Iranian Religions 191 ازآن دروغ میگردید و در میان دو گوهر خیر و شر جای میگرفت؛آنگاه اهریمن از سپند مینوی مغلوب قدم واپس نمیکشید(فروردین یشت 13-12).
ae?s?m :خشم)این دیو که در گاتها نیز یاد گردیده (مثلا:29/2؛30/6؛48/12)در آئین زرتشتی یکی از پر آسیبترین دیوان شناخته شده2و با صفت«خونین سلاح»توصیف گردیده است(یسنا 10/8؛ارت یشت 5).
در متون پهلوی برای دیو خشم هفت نیرو یاد شده است که هوشنگ آنها را نابود میکند.