خلاصة:
تلاش برای بیان تعریفی مستقل از رمز و تبیین آن به عنوان تصویری خیالی جدای از دیگر صور خیال، برای هر پژوهشگر آثار ادبی و عرفانی بایسته و شایسته است. از سوی دیگر، طرح این موضوع نیز برجسته و با اهمیت است که رمز در عین رابطة بسیار فشرده با کنایه، استعارة مصرحه، تمثیل رمزی، اضافة سمبلیک، کهنالگو، تشبیه تمثیل و نوع ادبی فابل، تصویری جدای از اینهاست. لزوم توجه شعرا و نویسندگان به رمز، تاریخچه و انواع آن، اشاره به رمز و اشتقاق آن در دیگر زبانها و اشارهای کوتاه به رمز در گونههای ادب حماسی، غنایی، انتقادی و سیاسی و فرهنگی به عنوان مدخلی برای ورود به رمزعرفانی، موضوعاتی هستند که این مقاله در پی تفسیر و تبیین آنها است.کوتاه سخن آنکه در این پژوهش تلاش بر این است که سیر گذر نمادهای شناخته شدة عرفانی نامی، هرچند کوتاه و مختصر، بیشتر بررسی و به آن توجه شود و بنابراین، پژوهش پیش رو، بر یک یا دو عارف خاص متمرکز نیست.
ملخص الجهاز:
"com مقدمه توجه به عنصر زیبایی بخش رمز یا نماد، ژرفساخت و گونههای آن، پیشینة به کارگیری در آثار گوناگون ادبی، تأثیر این صور خیالی در زیباییبخشی فزاینده به خلق یک اثر و موضوعاتی از این دست، به صورت مستقل با پایاننامة ارزشمند تقی پورنامداریان با عنوان رمز و داستانهای رمزی در ادب فارسی (تحلیلی از داستانهای عرفانی ـ فلسفی ابنسینا و سهروردی) و کتاب مدخلی بر رمزشناسی عرفانی جلال ستاری آغاز شد و این کار در نوع خود تقریبا بیسابقه بود.
بود شهری بزرگ در حد غور و اندر آن شهر مردمان همه کور داشت پیلی بزرگ با هیبت از پی جاه و حشمت و صولت چند کور از میان آن کوران بر پیل آمدند آن عوران (سنایی غزنوی 1374: 69) تا در حکایت «فی حب الدنیا و صفت اهله» که سنایی به رمزگشایی آن هم مبادرت کرده است: هست شهری بزرگ در حد روم باز بسیار اندر آن بر و بوم نام آن شهر شهره فسطاط است ساحلش تا به حد دمیاط است اندر او مرغ خانگی نپرد زآن که باز از هوا ورا شکرد همچو فسطاط شد زمانه کنون علما همچو مرغ خوار و زبون (همان: 134) و بسیاری دیگر از موارد مشابه در حدیقۀالحقیقه و در منظومۀ سیرالعباد الیالمعاد که از این منظر از شاهکارهای ادبیات عرفانی است: روم (روز یا نفس ناطقه)، حجره (بدن، قوت یا تن شهوتپرست)، حبش (شب یا نفس نامیه)، گرگ و سگ (آز)، جزیرۀ اخضر (دنیا)، پنج در (حواس)، چار بخش (آخشیجهای چهارگانه)، دیو هفت سری (روح حیوانی و اخلاق ناستوده)، نهنگ در حوض (هوا و شهوت) و..."