خلاصة:
سید رضی از دانشمندان و ادبای بزرگ سدههای چهارم و پنجم هجری، افزون بر کار بزرگ
گردآوری «نهج البلاغه»، در شعر بی مانند و در علم کلام و تفسیر قرآن و علوم بلاغت
از توان بالایی برخوردار بود. آثار گرانسنگ او گواه راستینی بر این مدعاست.
در سدههای نخستین تاریخ اسلامی فرقههای کلامی دربارة مسایل گوناگون عقیدتی آرای
مختلفی داشتند، و هیاهوی بسیاری برای اثبات نظریههای خود به راه انداخته بودند.
در این نوشتار چند نمونه از آرای کلامی مطرح در آن روزگار را، از دیدگاه سید رضی که
مشخصا دیدگاه کلامی عقل گرای شیعة امامیه است، آوردهایم.
ملخص الجهاز:
"(7، بخش اول خطبهها، قول 61)، لیکن پس از علی(ع) حکومت و قدرت به دست معاویه افتاد، و او برای تثبیت پایههای قدرت از جهت شرعی، در برابر شیعیان و خوارج، متوسل به اهل حدیث و فقهای وابسته به خود گردید، و آنان با توسل به آیات قرآن و احادیث و تأویل آنها، گروهی کلامی بنیاد گذاشتند که معتقد بودند: دربارة اعمال بندگان نمیتوان به طور نهایی و قطعی قضاوت کرد، داوری قطعی دربارة کار هرکس بر عهدة خدا است و در روز رستاخیز چنین خواهد کرد؛ از این روی بدین فرقه مرجئه (اسم فاعل از ارجاء: به تأخیر انداختن ]قضاوت دربارة اعمال افراد[» میگویند.
در ذیل، یکی از آن مسایل را که جنبة کلامی دارد میآوریم: «اگر کسی از معنای این گفتة خدای متعال: «إن الله لایغفر أن یشرک به و یغفر مادون ذلک لمن یشاء ؛ ومن یشرک بالله فقدافتری إثما عظیما (النساء/48): بی گمان خدا ]گناه[ چیزی را که با او شریک گیرند نمیآمرزد، و ]هرگناه[ جز آن را، برای کسی که بخواهد، میآمرزد؛ و هرکس چیزی را با خدا شریک گرداند گناه بس بزرگی بر ساخته است»، بپرسد و بگوید ظاهر این آیه دلالت بر خلاف گفتة شما ]: شیعیان امامی[ در تهدید فاسقان و مرتکبین گناهان کبیره با اصرار بر روی آنها دارد، زیرا ظاهر آیه دلالت بر این دارد که خدای متعال گناه پایینتر از شرک را میآمرزد، و همة گناهان کبیره در این تعریف داخل میشوند؛ تأویل شما در این باره چیست؟ پاسخ: شیوخ اهل عدل ]: معتزله[ جوابهای مفصلی، در بحث وعید، در کتابهای خود بدین اشکال دادهاند، زیرا همین اشکال قویترین شبههای است که مرجئه، فرقة مخالف با آنان، بدان چنگ زدهاند؛ لیکن ما در این جا بخشی از کلام را دربارة آن بیان میکنیم که به خواست خدا کم آن راهنمایی بر سخن بسیار، و اندک آن بسنده برای گستردهترین گفتار باشد."