خلاصة:
قیام عبدالله بن زبیر در حجاز تا کنون از دیدگاههای گوناگون بررسی شده، ولی به عوامل اقتصادی آن کمتر
پرداخته شده‌است. در این مقاله تلاش شده‌است تا به گونه‌ای فشرده، دلایل اقتصادی ـ سیاسی این قیام بر پایه تغییر
مالکیتهای زمین در مدینه و جا به جا شدن مرکزیت سیاسی از حجاز به دیگر سرزمینهای اسلامی بررسی شود.
ملخص الجهاز:
"زیرا عراق برای نبرد با امویان، به ویژه در زمینه فراهم ساختن نیرو و تدارکات، پایگاه بسیار مناسب‌تری بود از این روی، امویان با چیره شدن بر مراکز مهم و ثروتمند شام، مصر و عراق ابن زبیر را در حجاز محاصره کردند و سر انجام، پس از محاصره چند ماهه مکه و کشته‌شدن او، سپاه اموی به رهبری حجاج ثقفی پیروز شد و بدین سان قیام به پایان کار خود رسید.
بدین گونه بود که سر انجام بسیاری از انصار برای کاهش بخشی از فشار مالی بر خود، ناگریز شدند که زمین‌ها را به بهای ارزان بفروشند (دینوری، 1/176)؛ و به این ترتیب، روند دستیابی ـ امویان به زمین‌های مدینه که از زمان عثمان و از سوی خود وی آغاز شده‌بود (طبری، 3/139، ذیل حوادث سال 35)، در دوره امویان گسترش یافت و در رویارویی انصار با امویان و افزایش تنش میان آنان تأثیر بسیار بر جای گذاشت (بیضون،3 ـ262).
از سوی دیگر خوارج نیز که بصره را پایگاه خود ساخته، از آن جا بر مناطق وسیعی از شبه جزیره عربستان چنگ افکنده بودند، ابن زبیر را تقریبا در حجاز منزوی کردند (هاجسن(1)، 1/222) در این گیرودار نیک بختی به امویان روی آورد و ازدیان برای نبرد با خوارج با آنان هم پیمان شدند(شعبان، 55) و بر پایه پیمانی که میان ازدیان به رهبری مهلب بن ابی صفره و امویان بسته شد(مسعودی، 3/3ـ132)، در آمد سرزمینهای باز پس گرفته شده از خوارج دست کم برای سه سال به عنوان پاداش از آن جنگاوران ازدی شد (طبری، 4/5 ـ 193 و 206، ذیل حوادث سالهای 72 و 73)."
(
, 
, 
)
